سریزه
کله که انسانی تاریخ ته نظر وکړو نو راته څرګنده به شی چې انسانانو په لومړی وخت کې ډیر ابتدایی ژوند درلود خو له همغه ابتدایی حالت څخه تراوسه یعنې دانسان تر دې عصري او مدرن ژوند پورې انسان په خپل ژوند کې مختلف ډوله ضروریات او احتیاجات درلودل ،او انسانانو همیشه دخپلو ضروریاتو د رفع کولو لپاره هڅې کړي دی ،په لمړی سر کې چی دانسان ژوند ډیر ابتدایی وه په ابتدایی شکل سره یی تریوې اندازې خپل ضروریات رفع کول خو څومره چی دانسان ژوند پرمختګ کولو او کوې یی په همغه شکل سره یی داحتیاجاتو د پوره کولو شکل عصری کیده او عصری کیږی .
انسان په خپل ژوند کې مختلف ډوله ضروریات لری لکه د اوسیدلو ځای ،کالی ،ډوډۍ ،اوبه ،تعلیم اوتربیه ،صحی خدمات ،سړک ،ترانسپورت ،موټراونور چی داټول ضروریات په یوه منطقه کې نه تولیدیدل او یا دیوې سیمې انسانانو ددې ټولو دتولید توان نه درلود ،نو په دی اساس انسانان له یوې سیمې څخه بلې سیمې ته داجناسو د تبادلې په هڅه کې شول چی همدا دسوداګرې او تجارت پیل وو.
په لومړي سرکې تجارت ډيرمحدودووخوخوهغه وخت چی دیوې سيمې خلکوبه خپل ضرورتونه نشورفع کولي نودبلې سيمې خلکوڅخه به يي اجناس راوړل دغه شان داخلي تجارت پرمختګ وکړي اوخپل ضرورتونه رفع کړي اواضافي اجناس نوروهيوادونوته صادرکړي دغه شان ورو ورو خارجي تجارت پرمختگ وکړه همدارنگه دکرنې دپرمختگ سره صنعت هم غښتلي شواوپه زياته پيمانه اجناس توليدشوچې همدي توليدپه زياتوالي سره تجارت ډيره زياته ترقي وکړه .
تجارت د انسانانو په ژوند کې ډیر ضروری ګڼل کیږی داځکه چی پورته ذکر شول چی تجارت دانسانانو د بې شانه ضروریاتودپوره کولو له پاره یوه وسیله ګڼل کیږی نو بنا ټولو ټولنو ته په کارده چی په تجارت کی ګډون وکړی او دهری ټولنی دولت باید دخپل ملت له پاره تجارتی اسانتیاوی برابری کړی تر څو تریوې اندازې دخپلو اړتیاوو او هم دبلې ټولنې داړتیاوو دپوره کولو جوګه شی.
دا فغانستان د تجارت له پاره زیات مشکلات موجود دی دمثال په ډول تر ټولو ستر عا مل د امنیت نشتوالی دی په هیواد کی کله چی په یوهیواد بالخصوص افغانستان کی امنیت نه وی نو تجاران نه شی کولای خپل صادراتی اموال په مصون شکل سره بهرته صادر اوله هغه ځای څخه دجامعې دضرورت وړ اموال راوارد کړی .همدا شان نو مشکلات هم موجود دی لکه د صادراتو له پاره دسورت بندی ،بسته بندی او نورو امکاناتو نشتوالی او دوارداتو له پاره د یو ې ستندرد ادارې نشتوالی چی هر وخت بی کیفیته او غیر ضروری او حتی ضررلرونکی اموال هیواد ته واردیږی.د تجارت له پاره نورمشکلات لکه د دولت حمایه د ترانسپورتی لارو نشتوالی او نور ټول د هیواد د تجارت له پاره مشکلات او ستونزی ګڼل کیدی شی.
بل مشکل ددولت د یو منظم اقتصادی پلان نشتوالی دی چی دا هم دهیواد په تجارت باندی لوی تاثیرلری.
له دی سیمینار څخه زما موخه او هدف دادی تر څو د شته مشکلاتو یوه اندازه دلته بیان کړم او هڅه به وکړم چی د تجارت د ښه والی لاملونه هم بیان کړم.
دا سیمینار چی ډیر لنډ دی او د افغانستان دتجارت مسله یوه ساده مسله نه ده او یوازې د څو صفحو په ډکولو سره د مینه والو تنده نشی ماتیدلی او نه هم دهیواد د تجارت په هکله د پوره معلوماتو ظرفیت لری خو بیا هم هڅه شویده تر څو دهیواد د تجارتې سکتورڅرنګوالی د څونژدی تیروکلونو په موده کې بیان کړم .
اوهم دهیواد تجارتی اړیکی له نورو بهرنیو هیوادو سره او د هیواد دصادراتو او وارداتو اندازه د ذکر شوو کلونو په موده کې او همدارنګه د هیواد دخارجی تجارت مشکلات او ستونزې بیان کړم.
بسم الله الرحمن الرحیم
لمړی فصل
تجارت او دهغه تاریخی سیر
- دتجارت اوتبادلې تاریخی بهیر:
تجارت اوتبادله په اوسنۍ ټولنه کې زیات اهمیت لری او واضحه ده چې تقریبا ټول محصولات دتبادلې په منظور تولیدیږی .د تصدیوټول تولیدات اودګدامونو زیرمې دخرڅلاو دپاره صورت نیسی .په مختلفو علمی اوفرهنګی خدمتونو کی او په ډول ډول ټولنیزو کسبو کې هم دهغوی مادی او تبادلوی ارزښت په نظر کې نیسې .دټول اهمیت او ارزښته سره چې تبادله یی په ټولنیزژوندانه کې لری کولای شو ووایو ،چی دغه پدیده دانسان دتمدن دپیل سره یو ځای منځ ته نه ده راغلې ،بلکې دشرایطواو اقتصادی وضعې او دانسانی ټولنې د ژوندانه دتحولاتو زیږنده ده.
لمړی: په عنعنوی اقتصادونو کې چی تولید دکورنیودمصرف په منظور صورت وموند ،هیڅ قسم مبادله او راکړه او ورکړه مطرح نه وه اوهرې کورنۍ په مستقله توګه خپل احتیاجات او ضروریات په خپل چاپیریال کی رفع کول اومبادلې یوازی ځینو محصولاتو ته اختصاص درلود .چی ددی خلکو او افرادو په محیط کې یا موجود نه وو یا نه تولیدیدل دغې تبادلی په پیل کې ډیر استثنایی اړخ درلود مګر دوخت په تییریدو سره ددغه تبادلې بازار پراختیا ومونده او ددی منظور له پاره دهرې سیمې په سرحد کې یا په خاصومناطقو کې بازارونه منځ ته راغلل .
دویم : دښارونو په پراخیدو او دمختلفو حرفو او کسبونو په ایجادیدو او دمصرف کوونکی او تولید کوونکی تجمع په شهری مرکزونو کښې بازارونه منځته راوړل .او په دی توګه تبادلی او تجارت دوخت په تیریدو سره انکشاف او وده وکړه.
دریم : دلویو تولیدی او صنعتی موسسو اوفابریکو په منځ ته راتلو او دښارونو په پراختیا سره ملی بازارونو دمحلی بازارونو ځای ونیو او پدې شرایطو کې تبادلې اوتجارت ځانته واقعې مفهوم غوره کړ.نوی دلتونه هم منځ ته راغلل او دبازارونو پر مختللی اوتکاملی روند له پخوا څخه غښتلی او پیاوړی شو او په اته لسمې پیړی کې دسوداګری او دمالونو دتبادلې له پاره لوی شرکتونه تشکیل شول .بلاخره په څلورمه دوره کې داوسپینې دلارې په منځته راتلو ، په فضایی، ځمکنی اوبحرې انتقالاتو په پراختیا سره نړیوال بازارونه منځ ته راغلل اوسوداګرې په نړیوالو سطحو لوی موقف پیداکړ .نړیوال تجارت زمونږ دزمانې له مهمو مسایلو څخه ګڼل کیږی.[1]
الف - تجارت داسلام په تاریخ کې:
په خپله حضرت محمد تر بعثت مخکې تجارت کاوه ،او دتجارت توصیه یی فرمایلی ده.
حضرت پیغمبر صلی الله علیه وسلم فرمایلی دی چې :«پوهنه ترلاسه کړه که څه هم په چین کې وی ».مسلمانان دهجری قمری په دوهمه پیړی کې د کښتیو په وسیله له چین سره دسیاسی او تجارتی روابطو دټینګولو په غرض دلومړی ځل لپاره ،مسافرت آغاز کړ.
په کال دوه سوه اوولس هجری قمری کی له بغداد څخه درې نمایندګان چین ته ولیږل شول،مسلمانانو دهغه ځای پیداوار،خصوصا ًشکره او چینی باب ودارالاسلام ته واردول .تر ټولو سیاحینو مخکې دمسلمانانو تاجران ،دچین خاوره وپیژندله او تجارتی روابط یی ورسره تاسیس کړه.
په حقیقت کی په چین ،کمبودیا،مالیزیا ،سینګاپور ،هنداوچین فلپین اندونیزیااو زیاتو جزایروکی،داسلام ددین اشاعت او خپرول دمسلمانانو ،تاجرانو له لوری په عمل راغلی دی .
په (۱۳۷۸) هجری قمری کال کې ،له چین څخه دمسلمانانو یو هییت ،دټولو اسلامی هیوادونو د لیدو او شناخت او روابطو دټینګولو په غرض افغانستان ته هم مسافرت وکړ.اویوه ورځ یی دکابل پوهنتون دحقوقو دپوهنځی محصلینو او منسوبینو ته د چین دمسلمانانو او دهغوی دژوند اودینی فرایضو دادا کولو په باره کی په عربی ژبه خطابه ورکړه .
ددې تاریخی داستان د راوړلو څخه مقصد دادی چی دحضرت رسول الله( صلی الله علیه وسلم) مبارک حد یث مسلمانان دې ته وګمارل چې چین ته ورسی ،تجارت وکړی .
په تذکره الواعظین کی له حضرت ابی سعید رضی الله تعالی عنه څخه روایت شوی دی چی حضرت رسول الله (صلی الله علیه وسلم) فرمایلی دی :(امانت ګر ،رښتین سوداګر به له پیغمبرانو ،صادقانواو شهیدانوسره یوځای پورته شی ).
دحضرت عمر فاروق (رضی الله تعالی عنه) فرمایی:(څوک چی د دین په کار کی پوهه نه لری زموږ په بازار کی دی تجارت نه کوی).
خلاصه داچی داسلام مبارک دین هم دتجارت په هکله ارشادات کړی اومسلمانان یی دی ته هڅولی ترڅو تجارت وکړی .[2]
ب- په افغانستان کې دتجارت اوسوداګری لنډ تاریخې بهیر:
دافغانستان پخوانی مدنیت مخصوصا له(۲۰۰۰) میلادی کال څخه یو ښه جغرافیایی او استراتیژیک موقعیت ګڼل شویدۍ . همدارنګه داسیا په تاریخ کی دنړی دې نقطې خاص اهمیت درلود .دا ځکه چه دشرق اوغرب یعنی دچین ،ایران ، هند ،یونان اوروم دتمدن اوپر مختګ دتلاقۍ مرکز کڼل کیده.
دمورخینو دهغو تحقیقاتو او پلټنو په نتیجه کی چی دافغانستان دلاجوردو ،او زیوراتو په بر خه کی یی په نړۍ کی ترسره کړی ده لاسته راغلی دی چه داریانا د ختیځ اوشمال لاجورد او قیمتی اثار له میلاد څخه څلور زره (۴۰۰۰) کاله دمخه یعنی له نن څخه شپژزره (۶۰۰۰) کاله دمخه داسیا ټولو غربی هیوادو ته او حتی دنیل تر وادی پوری منتشر او خپاره شویدی.
داموضوع ددی ښکارندوی ده چه له نن څخه شپژزره (۶۰۰۰) کاله دمخه هم دتګ او راتګ لارې د آریانا او نورې نړی ترمنځ موجودی وی .
دبلخ ښار چه په لمړیووختوکې دافغانستان پایتخت وو دښه موقعیت په درلودلو سره دمختلفو لارو دنښلولو مرکز هم وو.دبلخ ښار له چین سره دفرغانی او دواخان دلاری چی تجارتی لارې کڼل کیدی تړلی ووچی په همدې اساس تجارتی او سوداګریزې اړیکې دباختر اوچین تر منځ ډیره سابقه لری.
په هر صورت تجارت هم دزراعت په شکل له ډیرې پخوازمانې راهیسې دافغانستان په اقتصاد کې ښکاره اهمیت درلود .
دهملتون په قول دنولسمې پیړۍ په جریان کې دافغانستان تجارت له لاندې لارو څخه صورت نیولو
۱- دایران څخه دتهران او مشهد له لارې هرات ته
۲- دبخارا څخه دبلخ او خلم له لارې کابل ته
۳- له ترکستان او چین څخه ،دچترال له لارې جلال اباد ته
۴- له هند څخه د خیبراو ګوالدی له لارې کابل ته
له ۱۹۲۹ کال څخه وروسته دافغانستان خارجی تجارت سره له زیاتو اقتصادی مشکلاتو زیات رونق او پرمختګ وکړ حتی تردی چه بعضی د ادوره په مملکت کې دنوی اقتصاد اویادتجارت دنوی دورې په نامه یادوی .
د۱۳۱۸ هجری کال څخه وروسته په اروپا کې مخ پر زیاتیدونکو جنګونو دافغانستان دتجارتی مالونو لپاره مارکیټونه او دانتقال لارې محدودې کړلې.نو پدې اساس افغانستان دداسې مارکیټونو په موندلوکې شو چه مملکت صادراتې اقلام جذب کړی .دامارکیټ دامریکا متحده ایالات وو چه دجنګ دمصروفیت په حالت کې هم کولۍ شول چه دافغانستا صادراتې اقلام په خاص ډول دقره قل پوستکې او وړۍ واخلې.
په داسې حال کې چه دافغانستان وارداتی اقلام عموما ً مختلف ډوله ماشینونه ، منسوجات، تعمیراتې اوساختمانې سامانونه ، نقلیه وسایط ، پطرول، بوره، دوا ،دموټرونو پرزې اونوروشیانو تشکیلول.
په افغانستان کې دتجارت نوی سیستمونه رواج شول اودهغه په اساس دزیاتو مالونو صادرول خارج ته پیل شول.
دوخیمې اوناګوارې اقتصادی اوضاع دمخنیوی په خاطر دلومړی ځل لپاره په ۱۳۰۹ هجری کال کې یو سهامی شرکت د پنځه میلیونه افغانۍ په سرمایه تشکیل اومنځته راغۍ چی داقتصادی فعالیتونو ترڅنګ یی دخپلې سرمایی یوه برخه دتجارتی فعالیتونو دقرضې لپاره ځانګړې شوې وه .په ۱۳۱۰ هجری کال کې دتجارتی موسساتو دحقوقی شخصیت د تامین اوساتلو لپاره دسوداګری نړیوال تجارت ددولت په اقتصادی چوکات کی منځته راغۍ.
وروسته له هغه په ۱۳۱۱ کال کې دافغانستان دخارجی اوداخلی تجارت دسیستم لپاره یو نوۍ پلان وضع شو او دهغه په تعقیب په ۱۳۱۲ کال کې ملی بانک دیو سهامی شرکت په حیث دلمړی ځل لپاره منځته راغۍ چه دهغه اساسی هدف دافغانستان داخلی اوخارجی تجارت اوسوداګرۍ ته وده ورکول وو. [3]
په اقتصاد کې دسوداګری اومالونود تبادلی نقش او اهمیت
سوداګری اوتجارت دانسانی ټولنې په ژوندانه کی یو لازمی کاردی تجاران د انسانانو لومړنی او په مجموع کی ټول ضرورتونه تهیه او هغوی ته وړاندی کوی ، او په حقیقت کی دمالونو او شیانو دتقسیم او ویش دنده په غاړه لری .
داخلی سوداګری په اوسنیو شرایطو کې په کلی او ټولیزه توګه بدلون موندلی او خر څوونکی په حتمی تو ګه تولیدونکی نه وی .په نوی اقتصاد ی سیستم کی خر څوونکی دبیلابییلو موسساتو دمحصولاتو توزیع کوونکی دی چی دخپل خدمت ارزښت دشیانو داسانو لو له قیمته څخه لاس ته راوړی .
خر څوونکی دااړتیا نلری چی لکه دپخوا په شان خپل ګدامونه له مختلفو شیانو ډک کړی ، بلکه دخرڅلاو داندازې په نظر کی نیولو سره، خپلی اړتیاوی او احتیاجات پیشبینی کوی او پوهیږی چی دتولیدونکو موسسو ګدامونه تل دهغوی په واک کی دی.
په اوسنیو شرایطو کی پیریدونکی (مشتری) په خر څوونکی پسی نه ځی بلکه دنن ورځی سوداګری دې حال ته رسیدلی ،چې خرڅوونکی دټولو امکاناتو څخه استفاده کوې تر څو پیریدونکی ځان ته کش کړی او دغه کار ددې سبب شوی دی ، ترڅو هر څوک کو ښښ و کړی چې کافی وسایل راټول کړی او ښه کار وکړی ، او دپیریدونکی (مشتریانو ) دتوجه په جلبولو خپل کارته رونق او پرمختیا ورکړی .
دمالونو او شیانو دتجارت او تبادلې مشخصات په اوسنیو شرایطو کې آزاد بازار ته دا امکان ور بښلی دی چې په پر نفوسو ښارونو کې ټول احتیاجات او غذایی ،صحی ،داستوګنې او نور ضرورتونه په دی ښارکی په طبعې اوعادی نظم کار وکړی په داسې حال کې چی هیڅ ډول کړنلاره او پلان ددې کارونو په انسجام کې موجود نه وی . نو ځکه بازار او دشیانو او مالونو تبادله دغه نظم او هماهنګی د ضرورتونو دتآ مین له پاره تجارت ایجاد کړی دی. په بل عبارت افراد او اشخاص د خپلې ګټې په پلټنه ، دعامه ګټې جلبول ددې سبب شوی چی هر څوک کوښښ وکړی چی کافی وسایل راټول کړی تر څو ډیر کاروکړی ، او پیریدونکی (مشتری) درضایت په جلبولو سره خپل کارته رونق ورکړی .
دپیریدلو (خرید)دقدرت په زیاتیدومختلفو محصولاتو ته ضرورت زیاتیږی ، تجارت او دمالونو تبادله زیات رونق مومی او دتولیداتو اومحصولاتو توزیع لمن هم پراخیږی . په اوسنۍ نړۍ کې دنړۍ ټول هیوادونه په ټولو تولیداتی برخوکې دټولو محصولاتو په کار اچول او دهغه دویش توان نلری ، اوپه یوه تولیدی رشته کې اختصاص لرل او دهغه په تجارت کې زیاته ګټه لاس ته وروړی .
په ملی او هیوادنۍ سطحه هم دیو هیواد ټولې سیمې دخپل ټولنیز ژوندانه دټولو شیانو په تولید لاس نه پورې کوی . بلکې دتولید دعواملو په اختصاص سره ، په هغو ساحو کې چې دغه سیمې په هغه رشته کې یا په هغه تولید کې مهارت لری لاس پورې کوې ، او ددی محصولاتو په وړاندې کولو (عرضه کولو ) دخرڅولو دهر قسم محصولاتو چې دهیواد په نورو سیمو کې تولیدیږی ، ګټې لاس ته راوړې او دیوې ساحې تولیدات دیو هیواد په ټولو ساحو کې ویش او خپریږی .[4]
- دتجارت تعریف او پیژندنه :
الف – د تجارت تعريف: د تجارت لفظي معني داجناسواوخدماتوتبادله ده او په اصطلاح کې دپلورونکواو پیرودونکوترمنځ داجناسواوخدماتوراکړه او ورکړې ته تجارت وایی.
همدارنګه د(Colligate Merriam Webster) په فرهنګ کې په لاندې شکلو سره هم تعریف شویدی
– ټولنیز روابط- دافکارو،عقایدواو احساساتو تبادله
– په پراخه پیمانه دکالیو او شیانو تبادله او یا اخیستل او خرڅول چی د کالیو نقل او انتقال له یو ځای څخه بل ځای ته هم پکې شامل وی تجارت بلل کیږی .
کله که پورتنیو تعریفو ته نظر وکړو اخرنۍ تعریف مکمل په نظر رسیږې نو ددې تعریف په اساس په یوه تجارت کي باید لاندې اصطلاحات موجود وی.
۱- اخیستونکې:هغه اشخاص دی چی غواړی دپیسو په مقابل کې دکالیو اویا له خدمت څخه برخمن شی.
۲ – خرڅوونکې:هغه اشخاص دی چی معمولا ً کالی او خدمات اخیستونکو ته عرضه کوی.
۳ – تولید کوونکې: هغه اشخاص دی کوم کالی اوخدمات چی د خرڅوونکې په واسطه اخیستونکې ته وړاندې کیږی تولیدوی.تولیدوونکی ضرورا ً خرڅوونکی هم دی ځکه دوی خپل تولیدا یا په عمده یا په فرچون او یاهم په مستقیم شکل په مصرف کوونکې باندې خرڅوی.
ب – دتجارت اصول:کله چی یوه دخرڅولو او اخیستلو عملیه سرته رسیږی نو باید دوه اصول موجودوی .
۱- دیو شی موجودیت دخرڅلاو له پاره:که وغواړی یو څه خرڅ کړو نو باید دخرڅولو له پاره یو څه ولرو.
۲- دځای شتون:دکالیو دعرضې په وخت کې باید دعرضه کولو له پاره ځای هم موجود وی ځای کیدای شی اوږد مهاله ،لنډمهاله اویا هم دتلفون دشمارې په شکل سره وی چی د دتلفون شمیره هم په تجارت کې د ځای په شکل سره ثبتیږې .[5]
- دمالونو دتبادلې اوسوداګری (تجارت ) ښیګڼې:
کله چی مبادلی دشیانو اوکالیود تبادلې په شکل جریان درلود او اقتصاد په ابتدایی حالت کې وځینې معضلې دشیانو دعمومی معادلت له پاره چې دهغه پواسطه مبادلې په اسانه توګه صورت نیوه تبارز کاوه . ستونزه له دی څخه سرچینه اخلی چې مثلا یو کس داړتیا وو درفع کولو یو شی ته ضرورت درلود اوهغه سړی د تبادلی له پاره یو بل جنس په لاس کی درلود نو مجبور ووترڅو داسی یو نفر پیداکړی چی دده جنس ته اړتیا ولری او په موجوده جنس سره یی تبادله کړی پدې خاطر اړ وو چې له مختلفو کسانو سره مخامخ او مواجه شې . اوله هر چا څخه وغواړې تر څودخپل ضرورت وړجنس ورته عرضه کړی او بر سیره پردې ددوه تبادله شوی شیانو معادلت یو دبل سره هم یو ه ستونزه وه ،چی په عنعنوی او تبادلوی اقتصاد کې افراد او اشخاص ور سره مخامخ وو، نو ددی مشکل دحل لپاره دیو شی ایجادول او اختراع ضرور اولازمی په نظر بریښیده تر څو دټولنې افرادو ته دا ثابته شی چی د خپل جنس په مقابل کې قبول کړای وای ، په لمړی سر کی سپین زر په دې منظور ومنل شول او دشیانو اومالونو دتبادلې په جریان کې اغیزمن واقع شو. له دې څخه وروسته خلکو وکولای شول خپل مالونه اواجناس په سپینو زرو تبد یل کړی نو خلکو خپل دنظر وړ شیان د سپینو زروسره معاوضه کول او په دی توګه په مبادله اوسوداګری کی اسانتیا منځته راغله .
خلک په اوسنیو شرایطو کې خپل مالونه او اجناس په پیسو تبدیلوی په دی معنی چې په دې پیسو کولی شی په هر وخت اوزما ن کی خپل دنظر وړ شیان اوجناس راونیسې دغه دریم ګړی شی چی د(پیسو ) په نامه یاده شوه .په تبادله او سوداګری کې زیات اهمیت پیداکړ اودټولنې په اقتصادې ژوندانه کې دستر بدلونونو اوتغیراتو سبب شول اوهمدارنګه سهولتونه اوښیګڼې یی په سوداګری اوتبادله کی منځته راوړی.چی دسوداګری ښیګڼې په لاندې ډول مشخص کیږی.
۱- مبادله او تجارت ددی سبب ګرځی ترڅو دنړی دمختلفو نقاطواوځایونو محصولات اومواد دمختلفو ټولنو په اختیار کې واقع دی که تبادله اوتجارت نه وای نو دنړی دشیانو او کالیو څخه په صحیح توګه استفاده نه کیده .
۲- تبادله اوسوداګری دټولنې لپاره دکار او مشغولیت دایجادیدو سبب ګرځی اوخلک کار او فعالیت ته مجبوروی ،که مبادلی وجود نه درلود نو هرنفر به مجبورا ً د خپلې اړتیا وړ تولید په خپله تهیه کولو ، چی دا د یو انسان د توان څخه وتلی کاروو چی له نیکه مرغه تبادلی او تجارت دانسان دغه ستونزه حل کړی ده او خلک په اطمینان سره دمبادلې په وسیله کولی شی خپل هرقسم ضرورت رفع کړی او هر نفر دخپل ذوق او استعداد مطابق کار وکړی .
۳-تبادله اوتجارت دراکړی او ورکړې دمختلفو فعالیتونو درشد او پراختیا سبب شو . بازارونه منځ ته راغلل. اود تجارت ساحه پخه شوه مختلف وزنونه دشیانو داندازه کولو او وزنولو له پاره منځ ته راغلل ، او په نهایت کې راکړه او ورکړی په اقتصاد کې دحمل اونقل دانکشاف او دانتقالاتو پروسې دچټکتیا سبب شو اوبالاخره یی اقتصادی وده او پراختیا منځته راوړه.[6]
۴- دتجارت اخلاقی تاثیرات
مونتیسکونومی عالم دتجارت په باره کی وایی: تجارت دملتو داخلاقو پر ښه والی لوی تاثیر لری دوحشت او خشونت څخه مخنیوی کوی ځکه په هر ځای کې چی تجارت رواج لری دهغه ځای د خلکو اخلاق نرم وی . تجارت دملتو تر منځ هغه اختلافات چی پخوا موجود وه له منځه وړی.
۵ – تجارت او صلح
مونتیسکو دتجارت د درواج په باره کې عقیده لری چی تجارت دخلکو داخلاقو دفساد او هم دخلکو داخلاقو دښه والی باعث ګرځی .مونتسکیو عقیده لری چی سوداګر هیوادونه دصلحې اوامنیت طرفدار دی ځکه د تجارت طبیعی خاصیت دا دی چی سوداګر ملتونه او تجاران صلح غوښتونکی وی ځکه هغه ملتونه چی تاجران دی یو بل ته اړ دی ، همداسی چی د خپلو مالو دخرڅولو لپاره خر څوونکی صلحې ته اړ دی نو رانیوونکې هم د خپلو اړتیاوو دلیری کولو لپاره درانیولو له لاری صلحی ته اړدی .کله چی دیوملت دوګړو ترمنځ تجارت خپور شی او دیو بل سره سوداګری وکړی دعدالت رواج د دوی ترمنځ تر یوې اندازې راځی اړودوړ او چور طبعاً له منځه وزی چی داخپله دصلحی امردی[7]
دوهم فصل
دتجارت ډولونه
تجارت په دوه ډوله دی . ۱- داخلی تجارت ۲- خارجی تجارت
- داخلی تجارت
داخلي تجارت:داخلي تجارت عبارت دهغه تجارت څخه دي چي ديو ملک دسر حداتو په داخل کي ټولي تجارتي معاملي سرته رسيږي .
الف – د داخلی تجارت انواع :
داخلی تجارت په دوه ډوله دی
۱- پرچون فروشی
په پرچون فروشی کې هغه عوامل شامل دی دکوم له مخې چې دمختلفو عمده فروشانو او له کارخانه دارو څخه شیان اوخدمات حاصلوی او دمستهلیکینو د شخصی لګښت لپاره یی خرڅوی .
۲-عمده فروشی
عمده فروشی په داسې فعالیتونو باندې مشتمله ده چې تر مخې یې له مختلفو پیدا کوونکو یا کارخانه دارو څخه په ډېره اندازه مال واخیستل شی او دکاروبار موخولپاره دپرچون فروشانو لپاره برابر او په هغوی وپلورل شی..[8]
عمده تجارت دفعالیت له نظره بیا په دوه قسمه دی لمړی په عمومی شکل او دوهم په اختصاصی شکل سره .په عمومی شکل سره تجارت ممکن دعمده فروشی او پرچون فروشی په شکل سره وی .خو په اختصاصی شکل سره د عمده فروشی تجارت دهغه تصدیو څخه عبارت دی چی په خاص ډول سره دمولد او مستهلک په منځ کی دمنځګړیتوب عمل سرته رسوی او دپرچون تجارت سره دومره اړیکه نه لری.[9]
ب- د داخلي تجارت ځانګړتیاوې
١: دملک په داخل کي : دغه تجارت يواځي ديو ملک په داخل کي صورت نيسي
٢: محد وديت: د دي تجارت دايره يواځي دملک داخلي مارکيټو نو پوري محدوده ده
٣: داخلي پيسي: پدي تجارت کي راکړ ه ورکړه یواځې په داخلي پيسوسره صورت نيسي
٤: داجناسو قسم: دا تجارت يواځي اکثره وخت په داخلي اجناسو کيږي هو بعضي وخت دبل هيواد اجناس هم شامليږي هغه شيان چي روزمره استعماليږي .
٥: يوشان سهولت: په داخلي تجارت کي ټو لو تاجرانو ته يوشان دولتي سهولتونه ورکول کيږي
6: عدم مداخلت : په داخلي تجارت کي حکومت مداخله نه کوي داجناسو دخريداو فروش لپاره خلک ترزياتي اندازي پوري ازاد وي
ج – د داخلي تجارت ګټې
١: دتجارت دحالا تو څخه معلومات : داخلي تجارته د داسي مقاماتو معلومات وي چي کوم ځاي نه هغه مال په کم قيمت سره واخلي علاوه لدي نه دهغه مارکيټونومعلومات هم وي چي هغه هلته په جګ (لوړ) قيمت خرڅ کړي .
٢: دمصرف کوونکو خوښه: داخلي تجار ته دمصرف کوونکوخوښه هم معلومه وي نوددي لپاره داخلي تجار دهغوي دخوښي مطا بق مال لاس ته راوړي او ددوي حضورته يي وړاندي کوي يواځي دمصرف کوونکي لپاره خدمات نه بلکي خپل کار بار ته هم ترقي ورکوي .
٣: دپيسو په ورکړه کي استحکام: په داخلي تجارت کي ټولي داخلي پیسې استعماليږي نو له دي کبله دپيسو په ورکړه کي دتوازن استحکام ته ضرورت نشته اونه کوم خطر واقع کيږي.
۴:دتجارت آزادي: د داخلي تجارت لپاره د حکومت څخه داجازي ضرورت نه وي اونه داسعارو تبادلي ته ضرورت وي نو په تجارتي آزادي سره داخلي تجارت پراختيا پيداکوي.
۵: معمولي ماليه:په داخلي تجارت کي تاجرډيره معمولي ماليه ادآکوي ليکن په خارجي تجارت کي يو تاجر په زيات مقدارکي وارداتي او صادراتي ما ليه اداکوي.
۶: دمارکيټ پراختيا:دداخلي تجارت په وجه داجناسو راکړه ورکړه په ټول هيوادکي ترسره کيږي ددي په خاطر داجنا سو مارکيټ پراخيږي.
۷: دکاروبارمو قعه:په داخلي تجارت سره داجناسو مارکيټ پراخيږي داحناسو تقاضا زياتيږي ددغي زيا تيدونکي تقاضاد پوره کولولپاره داجناسوپه مقدارکي زياتوالي راځي چي دهغي په وجه خلکوته دروز ګارزمينه برابريږي.
۸: د کارآسانه طريقه:د داخلي تجارت د کار طريقه ډيره آسانه او ساده ده ځکه چي د دي تجارت لپاره خو نه د ليتر آف کريديت خلاصولو ضرورت وي اونه دهغو اسنادو تيارول پکاردي چي دخارجي تجارت لپاره ضروروي.
د – د داخلي تجارت تاوانونه
١ نشه يي مواد:د داخلي تجارت په واسطه بعضي وخت دنورو ښارونو او نورو ولا يتونو څخه نشه يي اومضر مواد راځي چي پدي سره ټول خلک خرابيږي او اخلاق او کرداريي له منځه ځي لکه چرس ،پوډر اوداسي نور………
٢ دژبو اختلاف :دهيواد په مختلفوولاياتوکي مختلفي ژبي ويل کيږي ددي په زريعه ديوي سيمي تجاران دبلي سيمي تجارانوسره خط او لوست اوتجارتي معاهدولپاره مشکل سره مخامخ کيږي اوبعضي اوځینې وخت د ژبو د تعصب په وجه د شيانوپه خرڅلاؤکي مشکل رامنځته کيږي.
٣ دپيسودغرق کيدو ويره:په داخلي تجارت کي زيات وخت لين دين قرض وي اوبعضى وخت پلورونکي پيرودونکي نه پيژني چى ددى مالي حالت څخه خبرنه وي اومال په هغه باندي په قرض سره وپلوري نود پيسودورکيدوويره موجوده وي.[10]
- خارجی تجارت
د خارجی تجارت تعریف: دټولو هغو نقل اوانتقالاتو مجموعه ده چی دیو هیواد دمقیمو اشخاصو له خوا دنورو هیوادونو د مقیمو اشخاصو سره صورت نیسی .اوداجناسو ،دتولید دعواملو(سرمایه ،تکنالوجی ، کار ) ،خدماتو دانتقال او تبادلې څخه عبارت دی .
یا په بل عبارت خارجی تجارت دشیانو، خدماتو، سرمایی،اونورود تبادلې څخه عبارت دی چی په دی برخه کی لاندې روابط موجود دی .دامتعې تبادله،دخدماتو تبادله(ترانسپورت،دسرمایی سود،کمیشن،دلتی ورکړې دنظامی تجهیزاتو لپاره ) دسرمایې تبادله(قرضې،دبهاداروپاڼې،دمر کزی بانک اسعار)دبلاعوضه خدماتو تبادله،دبلاعوضه مرستو تبادله،دمزدونو انتقال اونورپه دربرکې نیسې.
دریکاردو په نظرخارجی تجارت داقتصاد دسکون له حالت څخه دخلاصون لاره ده.آزاد خارجی تجارت په نړیواله سطحه دکار دتقسیم سبب کیږی ،اوهم دجهان درآمد زیاتوالی کوی.
د خارجي تجارت ښیګڼې:
که چیري خپل اطراف ته نظر اچونه وکړو نو راته څرګنده به شي چې ډیرۍ هغه توکی او وسایل چی یی پیژنو او یا ترینه استفاده کوو له نورو هیوادو څخه مو را وارد کړی دی ، ځینی نور مواد لکه خوراکي توکي، البسه ، تعمیراتي مواد ،تولیدي لوازم ، په دفترونو کې موجوده اجناس ، ماشین الات او ځینی نور مواد چې یا په ټولیزه او یا هم په قسمي توګه وارد شویدي.په هره اندازه چې یو هیواد پس پاتې او عقب مانده وي په همغه اندازه یی د ضروري موادو ډیری برخه له وارداتو څخه پوره کوي.
په ځانګړی ډول سره دا ډول هیوادونه د سیاسي بحرانونو په حالاتو کې تر بهر نیو هیوادو پورې تړلي وي چې زموږ هیواد په دې برخه کې د ۲۵ کلونو له جنګونو څخه ښه تجربه لري.په اقتصاد کې موږ کولای شو داسې وابستګي او تړلتیا د وارداتو او د غیر خالص اجتماعي تولید له نسبت څخه پیدا کړو. د بیلګې په توګه په ۱۹۹۰ کال کې دا نسبت په امریکاکی ۹٪ ،په جرمنی کې ۲۰٪ ،په سویډن کې ۳۹٪ ،په ناروې کې ۳۱٪ ،او په ټولو پرمختیایی هیوادونو کې دا نسبت ۷٪ په هند کې، ۱۹٪ په پاکستان کې، ۲۴٪ په مصر کې، ۳۲٪ په کوریا او ۴۰٪ په مالیزیا کې موجود وو.
پس لیدل کیږي چې په نړیوال تجارت پورې تړون او وابستګي د نړیوال اقتصاد یو ډیر مهم خاصیت دي او له دی سببه خارجي تجارت ته اړتیا ده ،سره له دې چې امریکا په ډیرۍ تولیداتو کې پر خپل ځان باندې متکي ده خو بیا هم ځینې اجناس لکه قهوه ، چای ، کیله نشي تولیدولای نو پر دی اساس ددې شیانو خپلې اړتیاوې د خارجي تجارت له لارې پوره کوي.همدارنګه د عالیتره تولیداتو له پاره د کروم ، مس ،قلعي او نورو عناصرو واردولو ته په خارجي هیوادونو پورې تړلې ده.
د اجناسو انتقال او تجارت په نړیواله ساحه کې یوه مهمه موضوع ده او همدا شان د تکنالوجې او تخنیکومرستو انتقال کولای شي د یو پس پاتې هیواد په پرمختګ کې اساسی رول ولوبوي.نو پر لنډه توګه ویلی شو چې نړیوالې اقتصادي اړیکې او خارجي تجارت د اجناسو پر انتقال د تولید د عواملو (سرمایه ، کار ، تکنالوجې) پر مبادلې سره استوارې دي .چې دا اړیکې د هیوادونو د خارجي تجارت مهمه موضوع تشکیلوي .
- د هیواد تجارتی توکي :-
په عمومی ډول هغه توکی چی خارج ته صادریږي عبارت دي له نارنج ،سنتره ، مالټه ،تازه مڼې ،انګور ،تازه ممیز ،کاغذي بادام ،مغزي بادام ،جلغوزي ،شفتالو ،بهی ، پسته ، خندیدونکی پسته ، چارمغز ، ناک ، قیسي ، زردالو ، انار ، بې دانې انار، خربوزه ، هنډوانه ، وچې میوې ،توت ، آنځیر ، ممیز ، شنه ممیز ، وچې مڼې ، وچ آلو ،تازه خرمړی ،پیاز ، تازه سبزیجات ، د ګشنیزو تخم ، تنباکو ، آش شوی پوستکی ، د خوسیانو ، وزو ، پسونو ، ګیدړانو ، سپیو ، لیوانو ، پړانګانو ، پیشو ګانو او نورو حیواناتو پوستکی او ټول هغه مواد چی پورته یی نومونه ذکر شول د افغانستان په صادراتو کی شامل دي.
سره له دی چی د نړی تجارت یو مدرن او عصری شکل ځانته غوره کړی دي خو متاسفانه د افغانستان تجارت ځانته دا پرمخ تللی او عصری شکلونه نه دی غوره کړی دا ځکه چی سورت بندی او بسته بندی او ددی هیواد تجارت ته د یو نړیوال ستندرد راوړل ناچیز دی .
سر بیره پر پورته یادو شوو اموالو لاندې اموال هم د افغانستان د صادراتو له جملې څخه ګڼل کیږي.زغر ،دپختې دانې ، زیره ، د تریاکو تخم یا خاش خاش ، کنجد ، نور زړی او تخمونه ، کنجړه ،د پسونو وړي ،پخته ، هډوکي ،او د ځینی نور بوټي چی په رنګ جوړولو کې ترې کار اخیستل کیږي ، د نباتاتو شیره ، ځینې طبی بوټي ،د پیازو تخم ، د ریشقې تخم ، د نورو کرل کیدونکو بوټو تخمونه ،طبیعی ګاز ، چرمونه ، مصنوعی چرمونه ، د کاغذونو تختې ، نخی ټوټې ، وریښمینې اوبدل شوي ټوکر ،افغانی لباسونه ،ځینی په لاس اوبدل شوی ټوټې ، وریښمینی سامانونه ، کمپلی ، پردې، روی پاکونه ، نساجی شوي قالینې ، رنګ شوی قالینچې ، د قالینو جای نمازونه ،د ګیلمو قالینچې ، دستکولونه ، ګیلمی خورجینې ، د تکیو پوښونه ، شیشه ای لوښي ، لاجورد او فلزي وسایل ، د لرګی فرنیچر ، نوي چرمی
لباسونه ،پوستینچې ، د پوستکې خولۍ ، نور وړین شیان او انتیک فلزې او لرګین وسایل او ځینې نور قلمونه او اموال هم شته دي چې د افغانستان صادرات تشکیلوي.
د افغانستان د خارجي تجارت عمده مارکیټونه :
ددې له لحاظه چی افغانستان یوزراعتی هیواد دی نو ددې هیواد د صادراتو ډیرۍ برخه تازه او وچې میوې تشکیلوي.چې ددی هیواد له مهمو مارکیټونو څخه روسیه او هندوستان دي چې دې مارکیټونو ته افغانستان ځینې وچې میوې لکه پسته ، بادام ، ممیز او تازه میوې لکه انګور ، خربوزه ، زردالو ، او همدارنګه طبی بوټی لکه توره زیره ، سپینه زیره ، تور او سپین کجک رنګ ،شیرین بویه او نور صادروي.
په تیرو کلونوکې زموږ صادرات په اتمه درجه کې واقع وو له نیکه مرغه په ۱۳۸۳ کال کې دوهمه درجه کې قرار و نیو،زموږ د هیواد ډیرۍ وچې او تازه میوې ، طبی نباتات ،پوستکي او قالینې پاکستان اوهند ته صادریږي.زموږ هیواد سر بیره پر دی هیوادونو اروپایی او عربي هیوادونو ته هم صادرات لري.زموږ د هیواد وچې میوې او لاسي صنایع د جاپان ، امریکا ، کانادا ، روسیی له هیوادونو سره هم صادرات لري چې اوس مهال په لمړي قدم کې روسیه او په دوهم قدم کې هند قرار لري.
الف – دخارجی تجارت انواع :
خارجی تجارت په دوه قسمه دی .۱- صادرات .۲- واردات
۱- صادرات :هغه مالونه او خدمات چی د یو هیواد په داخل کی تولید او د خرڅلاو له پاره بهرنیوبازارونوته وړاندې کیږی صادرات بلل کیږی.
۲- واردات :هغه اموال او خدمات چی له بهر څخه هیواد ته د تجارت په منظور راوړل کیږی واردات بلل کیږی.[11]
دریم فصل
د افغانستان خارجی تجارت او دهغه ډولونه :
الف- دافغانستان خارجی تجارت :
۱- د بارتر له حوزې سره
دافغانستان تجارت له پخوانی شوری ،پولنډ ،چین ،بلغاریا ،یوګوسلویا ،ختیځ المان سره د بارتر په شکل سره دی یا په بل عبارت ددې هیوادوتر منځ تجارت داموالو د تبادلې په شکل سره دی. او دی هیوادو ته د افغانستان صادرات پنبه ،وړي ،د پسونواو وزو پوستکی ،او همدارنګه یوه اندازه وچی میوې لکه چهارمغز،بادام ،او ممیزتشکیلوي.
اوپه مقابل کی افغانستان ماشین الات ،عراده جات ،او یوه اندازه نور استهلاکی او ضروری مواد را واردوی.
۲- دازادې حوزې سره
دازادې حوزې سره دهیواد تجارت په ډیرو قوی اسعارو سره صورت نیولو دازادې حوزې له هیوادونو سره یعنې امریکا ،اروپایی ممالک ،جاپان او نورو سره دافغانستان صادرات قره قل ،قالینې ،ګیلم ،پخته ،وړې ،وچې میوې ،اونور شامل وو.او په مقابل کې یی له همدې هیوادو څخه ماشین الات،عراده جات،او نور استهلاکی مواد چی دافغانستان د تجارت ۳۵٪ برخه تشکیلوی شامل وو.
۳- دافغانستان تجارت د پاکستان او هند له نیمې قارې سره .
دافغانستان صادرات دهند هیواد ته تازه اووچه میوه ،زیره ،طبی بوټي او نور شامل دی په داسی حال کی چی دهند له هیوادڅخه مختلف ډوله منسوجات ،چای اود مملکت نور ضروری اموال واردیږی.
دافغانستان او پاکستان ترمنځ دتجارت کوم قرار داد موجود نه دی او په ازا دانه شکل سره تجارت صورت نیسی.
د افغانستان صادرات د پاکستان هیواد ته وچه او تازه میوه ،طبیعی نباتات ،حبوبات ،لکه پنبه دانې ،زغر،کنجد اونور شامل دی ،او له پاکستان څخه مختلف ډوله غذایی موادلکه اوړه ،غوړی ،وریجی ،رختونه اونور ضروری مواد واردیږي.
دافغانستان او پاکستان تر منځ تجارت (خنډونه او چانسونه )
دافغانستان او پاکستان تر منځ که داړیکو لوړې او ژورې وکتل شی نو ګوروچې په تیرو څه کم ۵۰ کلونو کې دغه اړیکې هم په طبعی توګه پالل شویدی او هم په تصنعی (سیاسی )توګه .
تر کومه ځایه چې خبره دمذهب ،فرهنګ ، ژبې او همسایه توب پورې اړه لری نو ګورو چی ددواړو ګاونډو هیوادو تر منځ اړیکې فوق العاده طبیعی او صمیمی طی شوی .د دی خوا و ګړې هغیې خوا ته را اوښتلې او دهغه بلې خوا روابط ځکه طبیعی پالل شوی چې : له یوې خوا د دواړو هیوادو تر منځ مشترکات ډیر و او له بلې خوا په دواړو هیوادو کی سیاسی اداری دومره بر لاسی نه وې چې هغه خپل سیاسی تاو تریخوالی چې وخت ناوخته د دواړو دولتونو تر منځ راولاړیده ،هغه د خپلو ملتونو شعور ته ورسوی او یا په بل عبارت خپل سیاسی حساسیتونه دملتونودماغ ته ور انتقال کړی همدارنګه داوژد او بیې پرې سرحد له کبله هم ددواړو هیوادو دولتونو د دې وس نه دی پیدا کړی چې په ډانګ باندې دا دومره اوژد سرحد بیل کړی شې او یا یی اداره کړی شې .
اما تر ټولو عمده دلیل شاید دا هم وو چې یوې خواته یو نوی پیدا شوی ماشوم هیواد لا په دې حد کې نه وو چې غټ غټ سیاسی رقابتونه وپاللی شی . په افغانستان کې هم داسې دولت نه و چې هغوی خپلې سیاسې لوبې په داسې حد کې وړاندې بوزی چې مقابل طرف پوره بې وسه او پړ کړی .معنادا چې په دواړو طرفونو کې دسیاسی تجربې ضعیف او دتبلیغاتی وسایلو او امکاناتو محدودیت اړیکې له سیاسی خلل څخه لری او طبیعی پاتې شې .
په مجموع کې که وکتل شی نو دافغانستان او پاکستان تر منځ سیاسی تاو تریخوالی اووخت نا وخته د دواړو هیوادو تر منځ د غلط فهمیو ایجاد ، نه یواځی سیاسی ادارو ته راجع کیدای بلکې یو لړ تاریخی او نړیوال مسایل او میراثونه هم پکې رول لری : دمثال په تو ګه تر کوم وخت چې هندوستان دانګریزانو په لاس کې وو، نودافغانانو او انګریزانو دشخړو مهم ډګر همدا داوسنی پاکستان او دپښتونحوا سیمه وه ، که افغانی لښکرو به انګریزی لښکرې پسې واخیستې نو دجنګ او په شاتګ ، اثرات به همدلته پریوتل او که به انګریزی لښکری راوړاندې شوې نو بیا هم له همدې خاورې رامنځته کیدل.
د دیورند تقسیم دانګریزی امپراتوری له خوا په حقیقت کې د بدیو او تر بګنېو د استمرار لپاره دبنسټ ډبره وه انګریزی امپراتوری چې د نړۍ هر ګوت ته غزیدلې نو دبیرته راټولیدو په وخت کې یې داسې لوېې او داسې فتنې هماغو مستعمره ولسونو ته په میراث پریښی چې دا دی تر همدی ورځې پورې یی تباه کونکې او ناخواله اغیزی هم په سیاسی کچه او هم په ولسی او اجتماعی کچه محسوسیژی . لا تر اوسه هم دهمدې انګریزی فتنو او لوبو له میراثه دانسانانو وینې بهیژی ،جنګونه کیژی ، سیاسی خوابدۍ یی لا هم پالل کیژی او ….. (مثالونه یی ډېر دی خو زموږ په سیمې کې دکشمیر مسله او د ډویورند مسله چې پښتانه پکې دوه تقسیم شول ، واضح دلیل دی).
په همدې توګه پهافغانستان باندې دشوروی اتحاد تیرۍ ،دهغوی مداخلې او لاسوهنې ، او بیا دساړه جنګ په دوران کې چې کوم کردار او رول د دوو سیالانو ( شرقی او غربی بلاک ) ترمنځ په مسلسل ډول ( تقریبا ً۴۰ کاله ) چلیدلې ، دهغې اغیزې او اثرات لاهم دستونزو او شخړو په ایجاد او استمرار کې جوت ځای لری . زما په باور دافغانستان او پاکستان ترمنځ په روابطو کې دساړه جنګ میراثې سیاستون او پالیسی خپل نهایت ته لا ندې رسیدلې او لا تر اوسه له خماغه دوسې او تسلسل څخه پوره فارغ شوی ندی .
دښو اوګټورو اړیکو ایجاد :
دشوروی اتحاد تر تجاوز دمخه دافغانستان ا و پاکستان ترمنځ د ښو او ګټورو اړیکو ښه اوږده سلسله پرته ده،د دواړو هیوادو مشرانو ډیر کوششونه کړې دې چې تر منځ یې اړیکې دوستانه او صمیمې وپالل شی ،حتې کله ناکله خو دغه اړیکې دومره پرمخ تللې چې د دواړو هیوادو ترمنځ د کنفدراسیون د جوړولو خبره هم را پورته شوې .(دمثال په توګه دسکند ر مرزا په دوره کې محمد ظاهر خان دپاکستان داخله وزیر اسلم خټک سره په دی اړه ګڼ شمیر بحثونه کړی وه بیا د جنرال ضیاالحق په دوره کې هم دغه مسله را پورته شوې وه ) دلته په مختصره توګه دافغانستان او پاکستان دتجارتی او اقتصادی اړیکو لنډه تاریخچه را سپړو.
- په ۱۳۲۶/۱۲/۱ کې رسما ً دافغانستان او پاکستان تر منځ سفارتی اړیکې پیل شوې دې .
- دمې په ۱۹۸۵/۲۹ ، دافغانستان دتجارت وزیر غلام محمد شیرزاد او امجدعلی دپاکستان دمالې وزیر ترمنځ د ترانزیت لومړې پروتوکول لاسلیک شو.
- په ۲ دمارچ ۱۹۶۵ کې دترانزیتې مالونو دبشپړ لست په اړه د دواړو هیوادو ترمنځ تړون لاسلیک شو ، په تړون کې له افغانی اړخه دتجارت وزیر محمدسرور عمر اودپاکستان دتجارت وزیر وحیدالزمان خان ونډه درلوده .
- په کال ۱۹۶۶ کې دچمن اوسپین بولدک تر منځ د ریل دپټلۍ دغزولو تړون لاسلیک شو. چې دافغانستان دپلان دوزارت مرستیال ،عبدالوهاب حیدر اودپاکستان داورګاډو دپټلیو کمشنر معین الدین ترمنځ لاسلیک شوی.
- په ۱۹۶۶ کې له پاکستان څخه د۲۰ زرو ټنو نفتی موادو دتورید قرارداد امضا شو .
- په ۱۹۷۷ کې له افغانستان څخه پاکستان ته د۲۰ زرو ټنو نفتی موادو دتورید لوظنامه لاسلیک شوه.
- دمیزان په پنځمه ۱۳۷۱ کې دافغانستاندموقتی ادارې مشر پروفیسور برهان الدین ربانی او نوازشریف تر منځ لاندی قراردادونه لاسلیک شول .
- ددایمی سولې په راوستو کې دپاکستان همکاری .
- هرکال ۵۰ زره ټنو غنمو په استولوکې له افغانستان سره مرسته .
- دزراعتی درملو اوکیمیاوی سرې او زراعتی وسایلو په لړ کې له افغانستان سره مرسته .
دم مهال دافغانستان او پاکستان ترمنځ دسوداګریزی راکړی اوورکړی په عادی توګه جریان لری ،اما پاکستان غواړی هلته په تجارتی ساحه کی کلیدی رول ولری . ځکه پاکستانی سرمایه کاران او پانګه وال له یوې خوا اوحکومت له بلې خوا زیار باسی چې په افغانستان کې دننه دحکومت او یا هم دتجارانو له لیاری خپله پانګه واچوی .او په عادی توګه دپراخې ونډې په اساس خپل پراخ موثریت تضمین کړی شی . متاسفانه پاکستان اوس هم افغانستان ته دننوتو په لارد دروازې په ځای دکړکی لار غوره ګڼې ، اما شاید دا دومره اوږدې ۱۴ کلنې تجربې ددی لپاره کافی وبولو چې تر بدو وروڼو ،افغانانو ته ښه تربرونه ډیر بهتر دی او دغه حقیقت افغانانو ښه درک کړی چی څوک یی وروڼه او څوک یی تربرونه دی.
دپاکستان یو بل مشکل دا دی چې دوی خپل سیاستونه له ملی او بین المللی حالاتو اوحوادثو سره تړلی . اوحالات هم هغه حالات چې دحوادثو بادونو راوړی .
ددی لپاره چې دافغانستان اوپاکستان ترمنځ دتل لپاره اقتصادی او تجارتی اړیکې جاری وساتویوه اقتصادی فورمولې ته ضرورت دی چی په عملی کولو کی یی دواړه لوری مکلف دی چی دیوه ګټور اقتصادی اوتجارتی سازمان لپاره یو ښه تهداب وګرځې.[12]
دصادراتو اهمیت
صادرات دیو هیواد په اقتصادی پرمختیا کې لوی نقش لری او په خاص ډول دیو هیواد دداخلی تولیداتو
دزیاتوالی سبب کیږی .یعنی دصادراتو زیاتوالی دداخلی تولیداتو دسطحې دزیاتوالی ښکارندوی دی .او صادرات داقتصادی رشد اوتوسعې لپاره دیو حرکت ورکوونکی قوې حیثیت لری .اودواقعې خپلواکې تضمین کوونکې دی. داځکه چی دصادراتو رشد اوتوسعه دهیواد داخل ته دپیسو د واریدیدو لامل ګرځی او داقتصادی درامد دزیاتوالی سبب کیږی .
دصادراتو رشد او زیاتوالی حد اقل له دوه لارو کولای شی دیو هیواد اقتصادی رشد اوتوسعې ته ګټور تمام شی.
۱- دصادراتو زیاتوالی دیوهیواد دپیسو د درامد په زیاتوالی مستقیمه توګه اثر لری . او له دی لارې دسرمایه ګذاری دتامین امکان په داخل دهیواد کې برابریږی او داقتصاد درشد اوتوسعې لاری برابریږی.
۲- له بلې خوا دصادراتو توسعه ددی امکان برابروی چی له نړیوالو بازارونو څخه د داخلی تولیداتو دخرڅلاو لپاره استفاده وشی اوله دی لاری داخلی تولید کوونکی واحدونه پدې توانیږی چې دداخلی بازارونو محدودیتونه لرې کړی .خارجی بازارونو ته دصادراتو دتشویق رامنځته کیږی برعلاوه لدی چی دپیسو دلاسته راوړلو سبب کیږی .تولید کوونکی دتولید له اندازې دزیاتوالی په اثر هم کافی ګټه لاسته راوړی.
- تاریخچه اقلام عمده صادراتی صنایع دستی :-
آن چه ازتاریخ بر می آید شاهد این است که قالین بافی اززمان بسیار قدیم به این طرف معمول بوده واین صنایع دربازارهای سایرممالک شهرت نیک رابرای افغانستان عایدکرده است بهترین شاهد این ادعا قالین وگلیم کهنه وقشنگ است که درموزیم معروف جهان محفوظ است مثلاً نمونه های قالین افغانی که درموزیم های ویانا اتریش ، لندن ، ویکتوریا موجود است .
ازجمله صنایع دستی صنعت که درشهرت خوبی درجهان کسب کرده قالین است قالین هرات درقرن 16 به مساحت 224 -207 سانتی متر درموزیم نیا یورک موجود بوده که این شواهد ثابت میسازد که صنعت قالین بافی درافغانستان تاریخ سابقه دارد .
درمنوگراف صنعت قالین درافغانستان تذکر یافته که قالین بافی درسواحل جیحون ودرنواحی باختررایج بوده وبه تدریج دراثر مهاجرت ها درمناطق غربی ، جنوب غرب،وبه طرف شمال کشور عمومیت پیدا کرده است ودرمنوگراف متذکره تحریر کردیده که ازاکثر قالین شناسان صنعت قالین را هنر قدیمی خراسان معرفی کرده اند واین هنر تاریخی را جغرافیا نویسان عرب وعجم درخراسان قدیم دراوایل دوره اسلامی تذکر داده اند وقبلاً ازنفوذ عناصرترکی واقوام مغول درسرتاسرشرق رواج داشته است نمونه های قالین ساسانیان درموزیم ها موجود است واین تشریحات درکتاب صنایع اسلامی درج میباشد .
مارکوپولو سیاح معروف درحدود 449 هجری صنعت قالین بافی را دربلاد ترکمن یادآوری کرده است ازتذکرات فوق چنین برمی آید که درشمال کشور صنعت قالین بافی اززمان خیلی ها قدیم به این طرف رواج کلی داشته وحالانیز به کامل ترقی خودمیباشد وهمچنان شهرت خراسان ازنگاه نفیس بودن قالین های متنوع ازجان عده کثیر مورخین وقالین شناسان تایید گردیده که درقرن 16-17 هرات هسته قالین بافی خراسان بوده واکثر نقشه ها ی آن درهندوستان وایران تقریر میگردد این ترتیب ازتاریخ صنایع اسلام مذکوراست که این عده جای نماز عصرصفوی که آیات قرآن کریم وخط نسق وکوفی برآن نوشته شده است به حیث شاهد موجود است خراسان که برای تربیه مواشی مساعد است وپشم این مواشی که برای صنایع دستی مختلفه بکار میرود وبا وجود موجودیت این مواد صنعتی صنایع دستی انکشاف مزیدی نکرده است لیکن این صنعت باستانی عنعنوی بدون کدام تعلیم آموزشی ازیک حافظه به حافظه دیگری سپرده شده ویک تاریخ طویل مدت را پیموده است.
صنعت قالین از سالهای به این طرف درکشورما رواج دارد ازاین رو کارگران ماهرنیمه ماهر ازیک دوره به دوره دیگر دیده شده وازتعداد فطری آنها قابل تمجید می باشد صنایع دستی درتمامی نقاط افغانستان رایج است ولی نظربه شرایط فعلی افغانستان درقسمت شمال کشورنسبتاً زیادبوده ودرصادرات سهم بارزی داردوبیشتربه این پیشه پرمایه دست رسی داشته وجان فشانی آنها از مردان زیاد تراست . دو عامل مهم سبب انکشاف صنایع دستی ومنجمله قالین بافی گردیده که درصادرات رول عمده دارد:
- وفرت مواد خام (پشم)
- بافندگان ماهر وچیره دست
موادخام یعنی پشم ازگوسفند مختلف به دست می آید وبرای بافتن قالین ،گلیم، نمد ، جوال وخورجین به کار می رود به این موادخام هم به خارج صادر میگردد بافندگان ماهر وهنرمند که صنعت قالین را به شکل عنعنوی پیش میبرند مهارت آنها صرف ذکاوت فطری بوده وبرای پیشه خود اهمیت فوق العاده قایل است صنایع دستی به دوشکل ازیک محل به محل دیگر انتقال کرده است یکی اشکال ازرواج ودیگر به شکل مهاجرت ها وبه این ارتباط محلات صنایع دستی درولایاتی چون هرات، فاریاب، جوزجان، بلخ ، قطغن وغیره ساحات نام برده می توانیم یک نوع ازقالین که نقشه گل وتاک برگ بوده دراصل پیچ پیچ میباشد که دراطراف گل عباسی بزرگ کشیده شده وبه همین ترتیب برخی ازقالینهای هراتی نقش ماهی هم دارد بعد از تاریخ چه باید متذکر شد که ولایات شمال درقسمت صنایع دستی بیشترسهیم میباشد دراین صنعت پرمایه متمادی به این طرف به صورت عنعنوی رایج بود ورول اقتصادی آن ازنگاه صادرات کشور طور مجموع معلوم نیست زیرا ارقام احصائیوی جداگانه ، اقلام عمده صادراتی ولایات به صورت منفردانه ودرهیچ مرجع موجودنیست ارقام هرقلم صادراتی درطول چندسال درصفحات بعدی مختصر گردیده است ارقام عمده که ازصنایع دستی به خارج صادرمی گردد درولایات شمال سهیم می باشد این اقلام عبارت ازقالین ، گلیم ، قالینچه ، جای نمازوصنایع که درنسخ الیاف پارچه های روی پاک ،تکه های ابریشمی ، کمپل وغیره است .
۱- د لاسي صنایعو تاثیرات د هیواد په تجارت کې:
ددې صنایعو محصولات د هیواد په خارجي تجارت کې د یو عمده او مهم قلم په حیث رول لري.سره له دې چې ددې صنایعو صادرات په عنعنوي ډول سره صورت نیسي.دا صنایع چې د هیواد چې د هیواد د تادیاتو په بیلانس کې شاملې او په زیاته اندازه عاید ترینه لاسته راځي چې ددې عاید په واسطه دوه ډوله امتعه یعنې استهلاکي او سرمایوي اجناس د هیواد داخل ته واردیږی چې ددې عاید لمړی برخه په استهلاکي او دوهمه برخه ددې عاید په دولتی او خصوصی سکتورونو کې په سرمایوی اجناسو باند مصرفیږي.پس په هر سکتور کې خارجی پانګه مهم رول لري او له دې څخه علاوه داخلي منابع هم د همدې دوه سکتورونو لپاره استفاده کیږی نو پر دې سبب له همدې دوه یعنې خارجي او داخلي منابعو څخه د سرمایه ګذاری سکتور تمویل کیږي.
اشیائ استهلاکی کم واردکشورمیگرددبغرض مصرف بوده واصرزش مصرف آن قسماتوسط صادرات محصول صنایع دستی تادیه گردیده وقسمت دیگرآن ازسایرتولیدات کشورتلافی میگردد.سرمایه گذاری که ازمنابع داخلی وخارجی صورت گرفته است این منابع قلم به قلم در پلان جدیدافزوده گردیده است.سرمایه گذاری در صنا یع بصورت های مختلف میگرددودرصنایع دستی منحیث یک پروژه پرمالیه توسط سرمایه گذاری داخلی صورت گرفته است.طورمثال موسسه قالین بافی درولایات شمال کشوراین سرمایه گذاری که ازطرف سرمایه داران صورت گرفته واضیح میسازدکه صنایع قالین بافی پر اهمیت است واثرمطلوب بالای پروژه های مانندخود داردچنانچه درسال1382موسسات خدماتی تاسیس گردیده که این موسسات موسسه قرضوی درقسمت تهیه وامدادتخنیکی نبوده وبرای انکشاف پروژه های جدید صنعتی کمک می نماید.
سرمایه بانک انکشافی صنعتی درافغانستان منحیث موسسه خدماتی درابتدائ تاسیسات 240ملیون افغانی بودازجمله%60سرمایه داخلی و%40ازمنابع خارجی بوده است.
به اساس پالیسی دولت اسلامی افغانستان شرایط قرضه های بانک برای صنایع کوچک وصنایع تاثیرمطلوب بالای اقتصادوبیلانس تادیات کشورمساعد باشداین چنین نظرگرفته شده چنانجه%40سرمایه قبول شده بانک صنعتی ازطرف موسسه های بین المللی به اساس موافقه بین بانک جهانی وبانک صنعتی بحساب بانک صنعتی در دافغانستان بانک تادیه شده است.و هم چنان در سال 1380بانک جهانی به اندازه دوملیون دالرنیز به بانک صنعتی بطورقرضه واگذارشده تااینکه استفاده بیشترصورت گیرد.
د:- احصایه انواع مختلف صادرات کشور طور مجموعی :-
د:- په ټولیزه توګه د هیواد د صادراتو د مختلفو انواعو احصایه:-
د صادراتو احصایه :دهیواد د هغه صادراتو احصایه چی په دې مجموع کې خپره شویده د ټولو هغه صادراتی امتعې ښکارندویه ده چې د ګمرکاتو له لارې په رسمي ډول بهر ته صادره شویده.
د معلوماتو منبع : د ټولو هغه صادراتی امتعې د معلوماتو منابع چې له افغانستان څخه بهرته صادره شویده عبارت دی له : د صادراتو اسناد او د صادراتو احصایوي فورمې چې د اجناسو د صادرولو په وخت کې د هیواد په ګمرک د صادراتو د احصایی د مؤظفو مامورینو له خوا خانه پری او تکمیلې شویدي.
د مرکزی احصایې د ولایتی مدیریتونو له لارې چې په هغه کې ګمرکات هم واقع دي د جدول بندی ،قیمت ټاکلو ، کنترول ،څارنې او بلاخره د ارقامو د پروسس په موخه کابل ته د مرکزی احصایی مرکزي دفتر ته رالیږل شویدی.
د صادراتی اموالو د ارزش ټاکنه:دهغه اموالو د قیمت ټاکنه کوم چې د افغانستان د ګمرکاتو له لارې بهر ته صادریږی معمولاًد ACCD د فورمو پر اساس باندې ټاکل کیږي.چې پر دې قیمت کې د کرایی مصارف ،بیمه او نور هغه مصارف چې تر اړونده مرجع پورې تړلي وی هم شاملیږی.
د ډیرۍ صادراتي اموالو قیمت، په بازار کې د صادراتی اموالود قیمت چې د سوداګرۍ د وزارت یا د افغانستان بانک له لارې تعینیږی او یاهم د هغه قیمت له مخې چې په تړون او قرار داد کې ټاکل شویدی ،ارزیابی او محاسبه کیږی.
د افغانستان دمرکزي احصایی د ادارې څخه داسې په ډاګه کیږي چې ټول صادرات د اسعارو په اساس(دالر)سره تصفیه کیږي یودالر=۴۹.۸۰افغانۍ دۍ دا نسبت د وخت پر تیریدو سره هم تغیر نه کوي او که تغیر هم وکړی له دې دوه پیسو څخه د یوې په ګټه سره تمامیږي. څرنګه چې دا نسبتی اړیکه د اسعارو او تبادلې دنرخ ترمنځ ده نو پر دې اساس ملی پیسې په اسعارو باندې تبادله کیږي.
مرجع صادارت که به اساس مملکت وارد کننده یا مملکت که اموال در آن بفروش میرسد یا در آن تغیر شکل یافته تصنیف میگردد .
د صادراتو مرجع، د یو واردوونکی هیواد په اساس او یا د یو داسې هیواد په صفت باندې چې په هغه کې اموال پلورل شویدي صنف بندی کیږی.
په ځینې مواردو کې داسې هم پښیږی چې په هغه ځایونو کې چی هلته اموال په مصرف باندې رسیږی نه پیژندل کیږی په داسې حالاتو کې مرجع د هغه هیواد څخه عبارت ده چې په هغه کې اموال صادریږي.
به اساس تجارت اموال که از افغانستان بخارج صادر میگردد بروی جدول خلاصه ساخته به تفریق اجناس و ممالک در سال 1380 اینطور ارائیه مینمائیم
د افغانستان عمده صادراتي توکي:
زموږ د هیواد مهمترین صادراتی قلمونه عبارت دی له قالینې ، وچې او تازه میوې ، حبوبات ، طبی بوټي ، حیوانی محصولات ، د پوستکو مختلف ډولونه ، پختې ، ډول ډول قیمتي ډبرې ، د مرمرو ډبرې ،لاسي صنایع او ځینې نور شامل دي چې ددې صادراتي اقلامو ډیرۍ برخه د پاکستان ، هندوستان ، چین ، د منځنی اسیا هیوادونو ،اروپایی هیوادونو ، او د امریکا متحده ایالاتو ته صادریږي.
له نیکه مرغه د افغانستان صادراتی اقلامو د ښه کیفیت په لرلو سره وکولای شول چې د پام وړ خریدارانو پاملرنه خپل ځانته را جذب کړي.
د یادونې وړ ده چې هغه اریکې چی د افغانی صادروونکی تجار او اروپایی او امریکایی تولیدوونکو تر منځ په تیرو کلونو کې زیاتې شویدی ، او د ۲۰۰۶ م کال څخه را پدې خوا د افغاني قالینو او طبی نباتاتو صادرول د امریکا متحده ایالاتو ته د پاکستان او ایران د هیوادونو په مقایسه دې هیوادونو ته په ترتیب سره(د قالینوپه صادراتو کې ۴۰٪ ،د طبی نباتاتو په صادراتو کې ۱۱۳٪ زیاتوالی راغلی دۍ).
څیړنې ښیی چې د صادراتو د ګراف د صعود عوامل په دې اواخرو کلونو کې د صادراتو د اداري روند اسانتیاوې ،د ځینو اړونده دولتي او مرسته کوونکو نهادونو همکاري ،د صادراتی اقلامو د پیژندلو له پاره په نړیواله کچه د نندارتونونو پرانیزل او نور ګڼل شویدي.هیله کیږي چې ددې ډول برنامو په دوام او د دولت د لوړ رتبه مقاماتو په پاملرنې ،او د افغانستان د صادراتو د پرمختیایی ادارې په مرسته به د هیواد خصوصی سکتور ددې جوګه شي چې د صادراتو او مجموعی تولیداتو رقم به نور هم پورته ولاړ شي .
د مرکزي احصایی د ارقامو له مخې د ۱۳۸۷ کال په لمړی ربع کې (۷۵.۱۱۱ )میلیون دالرو ته زیاتوالی کړیدی. دا په داسې حال کې ده چې د هیواد صادرات د ۱۳۸۶ کال په لمړی ربع کې (۱۰۶.۷۵) او په ۱۳۸۵ کال کې یی ارزش (۹۳.۸۱) میلیون ډالرو ته رسیده.
څرنګه چی لیدل کیږي چې د صادراتو ارزش د (۱۳۸۵،۱۳۸۶،۱۳۸۷)کلونو په موده کې تر ارزیابی لاندې نیول شویدي.چې په ۱۳۸۶ کال کې نسبت ۱۳۸۵ته ۱۳.۷۹ ٪ رشد کړیدی په داسې حال کې چې په ۱۳۸۷کال کی نسبت د ۱۳۸۵کال ته ۱۸.۵۹ ٪ رشد کړیدی.
د (۱۳۸۲-۱۳۸۶)کلونو ترمنځ د افغانستان د عمده صادراتی اقلامو تحلیل او ارزیابي:
د افغانستان هغه عمده صادراتی اقلامو سهم چې د ۱۳۸۲ څخه یی تر ۱۳۸۶ کلونو پورې په زیاته پیمانه په صادراتو کې سهم درلود عبارت دی له :قالینې ،وچې او تازه میوې ،د قره قل پوستکي ،طبی بوټي ،او نور دی چی هریو به په ځانګړي ډول سره تر ارزیابی لاندې و نیول شي.
- 1 . د قالینو صادرات:
قالینې چې د افغانستان د صادراتو یو ډیر مهم قلم دی ،د قالینو د صادراتو ارزش د ۱۳۸۲څخه تر ۱۳۸۶ کال پورې په لاندې ډول دي.
| ارزش صادرات قالین از سال 1382-1386 (ارقام به ملیون دالرامریکایی) | ||||
| سالها | صادرات قالین | فیصدی افزایش/کاهش | فیصدی نظر به مجموع | ارزش مجموعی صادرات |
| 1382 | 18.739 | – | 13 | 144 |
| 1383 | 144.524 | ٦٧١.2 | 47.38 | 305 |
| 1384 | 215.706 | 49.2 | 30.3 | 384 |
| 1385 | 183.675 | 14.84- | 44.8 | 416.46 |
| 1386 | 211.760 | 15.29 | 46.6 | 454.05 |
جدول3. 3- ارزش صادرات قالین
بنابرارقام جدول فوق ارزشصادرات قالین افغانی درسال1382عبارت است از 18.739ملیون دالر امریکائی میباشد که در سال1383 به 144.524 ملیون دالرامریکایی میباشد که یک فیصدی قابل ملاحظه 671.2درصد افزایش را نشان میدهد. در سال 1384 ارزش صادرات 215.706 دالر امریکائی بوده که نسبت به1383، 49.2 در صد افزایش یافته است.در سال 1385ارزش کل صادرات افغانستان183.675 ملیون دالرامریکایی را نشان می دهد که نسبت به سال1384 که 14.84 درصد کاهش را نشان می دهد و همچنان در سال1386صادرات مجموعی به 211.760 ملیون دالر رسیده است که نسبت به 85 به 15.29 درصد افزایش را نشان میدهد.چنانچه گراف زیرصادرات قالین را بین سالهای1382-1386 می باشد.
شکل 3. 3- ارزش صادرات قالين
بصورت عموم مهم ترین عوامل در صعود نسبی گراف صادرات قالین افغانستان در طی سالهای 1382-1386 عبارت اند از:
– افزایش تولیدات قالین در افغانستان می باشد که مستقیماً به خارج صادرشده در حالیکه قبلاً در پاکستان مرحله برش و شستن را سپری می کرد.
– برگذاری کنفرانسها و نمایشگاه ها ی ملی و بین المللی قالین افغانستان در خارج و داخل کشور.
– برگذاری کارگاه های آموزشی به منظور ارتقای ظرفیت و آگاهی مؤلدین و متشبثین صنعت قالین.
– آگاهی و در نظر گرفتن چگونگی تقاضا، سلیقه مستهلک در مارکیت های خارجی، تولید و عرضه قالین به اساس معیارهای جهانی میباشد.
شکل 3. 4- سهم صادرات قالین
همچنان سهم ارزش صادرات قالین افغانستان در مجموع کل صادرات از 1382-1386 سیر صعودی داشته است که 13%،47.38%، 30.3%، 44.8% 46.6 فیصد بوده است.
3.صادرات ميوه جات
میوه جات که شامل میوه جات خشک و تازه می باشد از جمله اقلام عمده صادراتی افغانستان به حساب می آید که احصایه صادرات آن از 1382-1386 قرار ذیل می باشد.
- 1. صادرات ميوه تازه
| صادرات میوه تازه طی سالهای 1382-1386 (ارقام به ملیون دالر) | |||
| سال ها | مجموع صادرات | صادرات میوه تازه | فیصدی افزایش |
| 1382 | 144 | 7.471 | – |
| 1383 | 305 | 12.624 | 68.9 |
| 1384 | 384 | 14.998 | 18.8 |
| 1385 | 416.46 | 25.884 | 72.5 |
| 1386 | 454.05 | 39.03 | 50.78 |
جدول 3. 4- صادرات میوه تازه طی 1382-1386
بنابر ارقام که در جدول فوق مشاهد می شود که ارزش مجموعی صادرات میوه تازه افغانستان در سال 1382، 7.471 ملیون دالر امریکایی میباشد و ارزش صادرات در سال 1383 نسبت به سال 1382 ،68.9 درصد افزایش را نشان می دهد که به مبلغ 12.624 ملیون دالر امریکایی بالغ می گردد وهمچنان ارزش صادرات میوه تازه در سال 1384 به 14.998 ملیون دالر امریکایی رسیده که نسبت به سال 1383 ،18.8 فیصد افزایش را نشان می دهد و ارزش صادرات در سال1384 ،25.884 ملیون دالر امریکایی را نشان می دهد که نسبت به سال1384، 72.5 فیصد افزایش را نشان می دهد.
گراف آن قرار ذیل می باشد.
شکل 3 .5 -صادرات میوه تازه
قسمیکه از گراف مشاهده می گردد صادرات میوه تازه در طول سالهای 1382-1386 پیوسته رو به افزایش می باشد.عوامل که سبب افزایش صادرات میوه تازه درطول پنج سال اخیر گردیده عبارتند ازمعیاری شدن تولیدات وپروسس میوجات تازه مطابق شرایط بازارهای جهانی،تدویر نمایشگاهای محصولات زراعتی در خارج کشوروغیره میباشد.
- 2 .صادرات میوه خشک
صادرات میوه خشک که فیصدی بیشتر را در مجموع صادرات میوه دارد که ارقام آن در طی پنج سال اخیر قرار ذیل می باشد.
| صادرات میوه خشک طی سال های 1382-1386(ارقام به ملیون دالر) | |||
| سال ها | مجموع صادرات | ارزش میوه خشک | فیصدی افزایش |
| 1382 | 144 | 56.813 | – |
| 1383 | 305 | 83.958 | 47.7 |
| 1384 | 384 | 86.672 | 3.2 |
| 1385 | 416.46 | 126.12 | 46.1 |
| 1386 | 454.05 | 117.48 | 6.85 |
جدول3. 5- ارزش صادرات میوه خشک
در سال 1382 ارزش صادرات میوه خشک 56.813 ملیون دالر امریکایی می باشد که در سال 1383 به 83.958 ملیون دالر امریکایی رسیده است که یک افزایش 47.7فیصد را نسبت به سال 1382 نشان می دهد ودر سال 1384 ارزش صادرات میوه خشک به 86.672 ملیون دالر امریکایی می باشد که این رقم افزایش 3.2 درصد را نسبت به سال 83 نشان می دهد وهمچنان در سال 1385 ارزش صادرات میوه خشک به 126.12 ملیون دالر امریکایی رسیده که یک افزایش قابل ملاحظه 46.1 فیصد را نسبت به سال 1384 نشان می دهد. ارزش صادرات درسال 1386یک رقم 117.48 ملیون دالر امریکایی را نشان می دهد که 8.64 ملیون دالر کاهش را نسبت به سال 85 که 126.12 ملیون دالر بوده، نشان می دهد که از سبب خشک سالی وغیره می باشد.
به صورت عموم سهم صادرات میوه خشک و تازه درطی سالهای 1382-1386 درمجموع صادرات افغانستان قرار زیل می باشد.
| سهم صادرات میوه خشک و تازه طی سال های 1382-1386(ارقام به ملیون دالر) | |||
| سال ها | مجموع صادرات (ملیون دالر) | فیصدی میوه تازه درمجموع صادرات | فیصدی میوه خشک درمجموع صادرات |
| 1382 | 144 | 5.1 | 39.45 |
| 1383 | 305 | 4.1 | 27.52 |
| 1384 | 384 | 4.5 | 22.6 |
| 1385 | 416.46 | 9.4 | 30.3 |
| 1386 | 454.05 | 9.1 | 25.9 |
جدول3. 6- سهم صادرات میوه خشک و تازه
نظربه ارقام جدول فوق سهم میوه خشک وتازه در مجموع صادرات افغانستان در طی سال های 1382-1386 همه ساله در تغیر بوده . دلیل عمده این تغیرات این می باشد که صادرات مواد ومحصولات زراعتی بصورت خام صورت میگیرد لذا عوامل جوی بر مقدار صادرات وحاصلات آن تاثیر قابل ملاحظه داشته ومقدار صادرات ان همه ساله در تغیر میباشد همچنان چگونگی اوضاع سیاسی که بصورت پیهم مشکلات ترانزیتی را مخصوصاّ در قسمت تجارت این مواد با هند و پاکستان بار میآورد بر پیمانه صادرات آن تاثیر عمیق دارد. ضمناّ میوه جات افغانستان عموماّ در مارکیت های عنعنوی آن ممالک همجوار بقروش میرسد (زیرا میوه جات مخصوصاّ به قسم تازه خاصیت خراب شدن و فاسد شدن را بیشتر داشته وبر علاوه وسایل کافی حمل ونقل وجود ندارد ) لذا اسعار حاصل شده از آن بمقایسه مقدار صادر شده ناچیز بوده قیمت و ارزش آن کمتر است
به این ترتیب اگر درین قسمت سرمایه گذاری لازمه صورت گرفته وبازار های اروپائی در قسمت فروش میوه جات افغانی انکشاف داده شود نتایج خوبتر را بار خواهد آورد که الحمدالله در دو سال اخیر درین قسمت مؤفقیت بیشتر نصییب کشور ما گردیده است ویک مقدار میوه جات وسبزی جات خشک به کشورهای غربی، اروپائی وعربی صادر می گردد که درین صورت امید میرود عواید اسعاری وارزش بیشتر را نصیب تجاران افغانی گردد. تنها مشکل که احساس میشود استندرد نبوده این محصولات به سطح بین المللی میباشد.
- 3. صادرات پوست قره قل
پوست قرقل که یکی ازجمله اقلام عمده صادراتی افغانستان به شمارمی آید احصایه صادرات آن از سال 1380-1386قرارذیل میباشد.
| ارزش صادرات پوست قره قل طی سال های 1382-1386(ارقام به ملیون دالر) | |||
| سال ها | صادرات قره قل | فیصدی افزایش/ کاهش | فیصدی نظربه مجموع |
| 1382 | 1.264 | – | – |
| 1383 | 0.476 | (62.3) | 0.156 |
| 1384 | 6.160 | 1194 | 1.6 |
| 1385 | 9.340 | 51.6 | 2.2 |
| 1386 | 8.46 | (9.4) | 1.9 |
جدول 3. 7- ارزش صادرات پوست قره قل
بنابر ارقام جدول فوق ارزش صادرات پوست قره قل درطی پنج سال اخیر قرارذیل است.
درسال 1382 ارزش صادرات قره قل 1.264 ملیون دالرامریکایی میباشد که این ارزش درسال 1383 به 0.476 ملیون دالر امریکایی کاهش یافته است که باندازه 62.3 درصد کاهش را نسبت به سال 82 نشان میدهد . درسال 1384 ارزش صادرات قره قل یک افزایش فوق العاده را نشان میدهد که 6.160 ملیون دالرامریکایی میباشد که این ارزش 11.94 مرتبه نسبت به سال 1384 که 0.476 ملیون دالر امریکایی بوده است . ارزش صادرات پوست قره قل درسال 1385 به 9.340 ملیون دالرامریکایی میباشد که 51.6 درصد افزایش را نسبت به 84 که بر6.160 ملیون دالر امریکایی بالغ میگردید وهم چنان صادرات پوست قره قل درسال 1386 که بالغ به 8.460 ملیون دالرامریکایی میباشد که نسبت به سال 1385 که ارزش صادرات پوست قره قل بالغ به 9.340 ملیون دالر امریکایی میباشد ، یک کاهش باندازه 9.4 درصد کاهش را نشان میدهد .
سپس دیده میشودکه صادرات پوست قره قل بنابر آماروارقام درطی سالهای 1382 الی 1386تحولات زیاد داشته است .
گراف صادرات پوست قره قل بنابر ارقام جدول فوق قرار ذیل می باشد.
شکل 3. 6- صادرات پوست قره قل
- مقايسه صادرات و واردات
حجم صادرات و شرایط مساعد تجارت از لخاظ اینکه یک حصه زیاد عاید بودیجوی اکثرممالک عقب مانده را از راه فروش یک یا چند قلم امتعه صادراتی بدست می آید،اهمیت شایان را در این ممالک دارا است.
درکشور ما افغانستان 85درصد مردم ما به زراعت اشتغال دارند بدین منظور گفته می توانیم که سطح زنده گی در افغانستان مستقیاً به اندازه تولیدات زراعتی و پیدا نمودن مارکیت به آن ارتباط دارد.اما متأسفانه قیمت محصولات زراعتی ومواد خام در بازارهای جهانی پائین بوده و از این لحاظ ارزش صادرات افغانستان همیشه از واردات آن پائین است. صادرات و واردات کشور طی سال های اخیر قرار ذیل می باشد.
| ارزش صادرات و واردات افغانستان طی سالهای 1382-1386( ارقام به ملیون دالر امریکائی) | ||||
| سالها | 1382 | 1383 | 1384 | 13885 |
| صادرات | 144 | 305 | 384 | 416.46 |
| واردات | 2101 | 2177 | 2471 | 2744 |
| کسر بیلانس تجارت | 1957- | 1872- | 2087- | 2328- |
جدول3. 8- ارزش صادرات و واردات
کسر بیلانس تجارت (تفاوت بین صادرات و واردات) در سال 1382 به مبلغ 1.957 ملیارد دالر میباشد که این کسر در سال 1383 به 1.872 ملیارد کاهش یافته است که در مقابل صادرات به 305 ملیون دالر از 144 ملیون دالر در سال 1382 افزایش یافته است.در سال 1384 صادرات به اندازه 384 ملیون دالر و واردات به اندازه 2.471ملیارد دالر بوده که کسر بیلانس 2.087 می باشد و در سال 1385 صادرات به مبلغ 416.46 ملیون دالر و واردات به 2.744 ملیارد دالر افزایش نموده است .بنابر ارقام جدول فوق فیصدی تغیرات صادرات و واردات قرار ذیل می باشد.
| فیصدی افزایش صادرات و واردات طی سالهای 82- 86 | ||
| سال ها | فیصدی افزایش صادرات | فیصدی افزایش واردات |
| 1382 | – | – |
| 1383 | 211.8 | 103.6 |
| 1384 | 266.6 | 117.6 |
| 1385 | 289.2 | 130.6 |
جدول3. 9- فیصدی افزایش صادرات و واردات
بنابر ارقام جدول فوق باوجود اینکه فیصدی افزایش صادرات در طی سال های 1382-1386 نسبت به فیصدی افزایش واردات زیاد می باشد بازهم کسر فاحش وجود دارد. . مشکلات سر راه انکشاف صادرات افغانستان
- عدم موجودیت تسهیلات ترانزیتی و ترانسپورتی حمل و نقل اقلام صادراتی افغانستان به سائر کشورها، و هم چنان بلند بودن مصارف ترانسپورت هوائی که حتی از توان صادرکننده گان افغانی خارج می باشد.
- عدم موجودیت بانکها و نهادهای قرضه دهی با نرخ تکتانه پائین برای صادر کننده گان داخلی.
- عدم موجودیت مارکیت برای تولیدات و اقلام صادراتی افغانستان.
- عدم موجودیت تسهیلات ویزه سائر کشورها برای تاجران و صادرکننده گان افغانی.
- موجودیت بیروکراسی در سائر ادارات دولتی.
- اخاذی های غیر قانونی از سوی نهادی های دولتی و غیر دولتی.
- عدم دسترسی مولدین و صادرکننده قالین به زمین مناسب جهت بافت، رنگ ریزی، قیچی و شست وشوی قالین در داخل افغانستان به خصوص در شهر کابل، که مرکز عمده صادراتی قالین میباشد.
- عدم موجودیت استراتیژی ملی و اهداف مشخص برای انکشاف صادرات افغانستان.
- عدم موجودیت نهاد های توزیع تصدیق نامه های صحی برای سائر میوه جات خشک افغانستان:
- عدم موجودیت تعرفه های گمرکی مشخص و معین برای اقلام صادراتی افغانستان.
- عدم دسترسی تاجران و صادر کننده میوه خشک به زمین ( در پارک های صنعتی مرکز و ولایت ) به منظور ایجاد فابریکات پروسس و پاک کاری میوه جات خشک.
- عدم موجودیت روابط تجارتی میان کشورهای سارک به جز پاکستان و هندوستان.
- موجودیت مشکلات و منازعات فی مابین وزارت معادن و اتحادیه فابریکات سنگ مرمر و گرانیت افغانستان در خصوص قیمت های سنگ.
- موجودیت تعرفه های بلند گمرکی بالای صادرات سنگ مرمر وگرانیت.
- متوقف نمودن سنگ های صادراتی درسایر بنادر افغانستان به دلیل اینکه سنگ افغانستان اجازه خروج ازکشور را ندارد.
- عدم هماهنگی وهمکاری سایر ارگان های دولتی وغیردولتی.
- عدم دسترسی دست اندرکاران این صنعت به زمین، برق و آب در پارک های صنعتی مرکز و ولایت.
- بلند بردن تعرفه های گمرکی بالای محصولات حیوانی.
- عدم دسترسی مؤلدین به ماشین آلات و تکنالوژی های جدید مدرن.
- عدم موجودیت گدام و سرد خانه ها برای پوست قره قل.
- عدم موجودیت سیستم های درست و میکانیزه شده آبیاری و علفچرها.
- عدم موجودیت کلینیک های ثابت و سیار حیوانی، جهت از بین بردن و جلوگیری از شیوع امراض حیوانی.
- عدم موجودیت هنگر های بزرگ و مجهز جهت نگهداری مواشی در فصل سرما.
- عدم موجودیت فضای مطمئن امنیتی برای صادرات اقلام مهم تجارتی افغانستان.
- عدم موجودیت سرد خانه های مجهز جهت نگهداری میوه جات تازه و سائر محصولات افغانستان.
- عدم موجودیت کورسهای آموزشی در زمینه بسته بندی محصولات افغانی بصورت ستاندارد های بین المللی.
- عدم موجودیت شرکت های بارچالانی و ترانسپورت منظم و مجهز.
- قوانین که در خصوص سنگ ها ی نیمه قیمتی و سنگ ها ی قیمتی از سوی وزارت معادن وضع شده است با شرایط شرکت های سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ساز گار نمیباشد.
- بلند بودن تعرفه های گمرکی و مالیات بالای احجار کریمه.
د افغانستان د صادراتی محصولاتو مارکیټونه :
دا چې افغانستان یو زراعتی هیواد دی نو پر دې اساس ددې هیواد د صادراتو ډیرۍ برخه وچې او تازه میوې ،قالینې او حیوانی محصولات تشکیلوي ، چې د اجناسو وکولای شول په ډیر لنډ مهال کې د نړی له ۲۴ څخه زیاتو بازارونو ته لکه ترکیه ، سویزرلنډ ،برازیل ،ازربایجان ، مصر ، قزاقستان ،استرلیا ،ایالات متحده امریکا ، هانکانګ ،بلغاریا ،هندوستان ،روسیه ،پاکستان ،ایران ،چین ،جاپان او څو نورو هیوادونو ته ځان ورسوي.
په تیرو لنډو پنځه کلونو کې د افغانستان د صادراتی محصولاتو عمده مارکیټونه عبارت دی له : پاکستان ،هندوستان ،روسیه ،ایران ، امریکا ، چین او جاپان څخه چې په ۱۳۸۶ کال کې پاکستان د افغانستان د کالیو او اموالو تر ټولو لوی واردوونکی هیواد وو چې د افغانی صادراتو یی په سلو کې دری شپیته یا٪۵. ۶۳برخه جوړوله ،دهند هیواد په سلو کې۱۹ ،د ایران هیواد په سلو کې ۱.۵ ،د جرمنی هیواد په سلو کې۳.۱،او نورو هیوادونو د مجموعی صادراتو په سلو کې ۱۴.۷ برخه جوړوله .
د پاکستان هیواد ته ډیرۍ وچې او تازه میوې،طبی بوټي ،پوستکی ،او قالینې صادریږی.هغه مواد چې روسیې ته صادریدل وچې میوې لکه پسته ،بادام ،ممیز اونور وو .د هند هیواد ته وچې او تازه میوې، طبي بوټی ،او نور صادریدل ،سربیره پردې هیوادونو زموږ هیواد عربي او اروپایی هیوادونو ته هم صادرات لري .
ب- د افغانستان دخارجی تجارت ډولونه:
دافغانستان خارجی تجارت د صادراتو او وارداتو څخه عبارت دی چی په دی ځای کی د افغانستان د صادراتو او وارداتوتجارت د (۸۵،۸۶) کلونو په موده کی په مشخص ډول دارقامو په ارایه په نظر کی نیسو.
۱- صادرات: صادراتی ثبت شوی اموال په کال۱۳۸۶ کی ۴۵۴میلیون ډالروته رسیدل چی په ذکرشوو صادراتوکې قاچاقې اموال شامل ندی .اوپه همدې یعنې ۱۳۸۶ کال کې رسمی ثبت شوی وارداتو اندازه ۳۰۲۱ ملیون دالروته رسیږی .په مجموع کې دوراداتو او صادراتو په اقلامو کې قاچاقی اموال او کمک شوی اموال چی له ګمرکی عوارضو څخه معاف دی شامل ندی.پاکستان اوایران دمنطقوی شرایطو په اساس له سرحداتو څخه داموالو په عبور او تیریدنه کې اساسی نقش لوبولی دی چی دجلال اباد او هرات له لارې یی صورت نیولی دی . دافغانستان صادراتی عواید په کال ۱۳۸۶ کې ۴۵۴ میلیون امریکایی ډالروته رسیدلی دی.چی دامجموع نسبت ۱۳۸۵ کال چی ۴۱۶ میلیون امریکایی دالره وه یعنې د ۱۳۸۵ کال په نسبت یی په ۱۳۸۶ کال کې ۹.۱۲ ٪ زیاتوالی کړی.
۲ – وردات:د۱۳۸۶ کال په ورداتو کې نسبت د ۱۳۸۵ کال ورداتو ته ۳.۱۰ ٪ کې زیاتوالی راغلۍ دی یعنې په ۱۳۸۵ کال کې وردات ۲۷۴۴ میلیون امریکایی دالره وواو په ۱۳۸۶ کال کی ۳۰۲۱ میلیون امریکایی دالرو ته زیاتوالی کړی دی.که چیرې ارقامو ته نظر وکړو دماشین الاتو په پرزه جاتوکې ۲۹٪،په نفتی موادوکی۷.۲۸ ٪او په فلزی مصولاتوکې ۶.۲۶ ٪ زیاتوالی تر سترګوکیږی .
دتجارت بیلانس:دتجارت بیلانس په ټولو وختو کې منفی شکل لری یعنې له ۱۳۷۷ څخه تر ۱۳۸۶ کال پورې دهیواد دتجارت دبیلانس کسر له منفی ۳۰۳میلیون امریکایی ډالرو څخه منفی۲۵۶۷ میلیون امریکایی ډالروته رسیدلی دۍ ) .
ج – له بهرنیو هیوادوسره د(۸۵،۸۶) کلونو په موده کی دافغانستان دصادراتو او وارداتو اندازه په میلیون امریکایی ډالر:
صادرات کلونه
هیواد ۱۳۸۵ ۱۳۸۶
پاکستان ۲۵۶ ۳۰۱
هند ۷۹ ۸۱
دامریکامتحده ایالات ۲ ۱
جرمنی ۴ ۷
فنلند ۸ ۲
روسیه ۲۹ ۲۲
عربی امارات ۳ ۵
ایران ۵ ۹
ازبکستان ۲ ۲
دوبی ۱ ۲
نور هیوادونه ۱۵ ۲۱
واردات
پاکستان ۴۱۹ ۴۳۱
جاپان ۴۱۸ ۴۹۵
کوریا ۱۱۳ ۱۰۱
ترکمنستان ۲۹ ۵۸
هند ۱۲۵ ۹۹
چین ۴۷۳ ۶۱۱
قزاقستان ۸۵ ۷۴
جرمنی ۴۸ ۵۵
ایران ۱۸۹ ۱۳۸
روسیه ۳۱۰ ۳۵۹
متحده ایالات ۴۷ ۲۶
ازبکستان ۱۴۴ ۱۶۷
نورهیوادونه ۲۱۰ ۲۶۳[13]
د :د افغانستان دخارجی تجارت مشخصات
۱: – څرنګه چی زموږ ګران افغانستان یو زراعتی هیواد دی او دهغه ډیری صادراتی مواد هم زراعتی مواد تشکیلوی ،پس په دې برخه کی دزراعتی فارمونو جوړول او د حیواناتو تربیه کول یوضروری امر دی چی زراعتی او حیوانی محصولات بهر ته صادر شی .
۲:- داهم باید له یاده ونه وزی چی افغانستان لکه دنورو پس پاتې هیوادو په شان دڅو محدودو اقلامو صادروونکی نه دی بلکه افغانستان د مختلفو اقلامو درلودونکی دی چی بهر ته یی صادروی .که د مقاماتو دهمکاری او دخلکو دزحمت په اثر په ښه شکل سره صادر شی نو د هیواد له پاره دیوې ښې راتلونکی راوړونکی دي.
۳ – دهغو موادو له جملې څخه چی بهر ته صادریږی دوه ډوله یی یعنی د قره قل او قالینو پوستکی په نړیوالو بازارونو د ښه موقف درلودونکی دی .چی د دې دواړو محصولاتو پرمخ کی زیات شمیر مشکلات موجود دی خو بیا هم د دولت په همکاری او د مولدینو د زیات زحمت په اثر په نړیوالو بازارونو کې زیات شهرت لری.
۴:- د خارجی تجارت یوه بله مشخصه داده چی د هیواد صنایعو په مکمل شکل سره انکشاف نه دی کړی نو بنا ً مجبور د ی چی خپل صادراتی مواد په خام شکل او یا نسبتا ً په ټیټ قیمت سره خارجی مارکیټونو ته عرضه کړی چی طبعا ً په خارجی تجارت باندې بد تاثیر لری.
۵:- دهیواد دخارجی تجارت یوه بله مشخصه د وارداتو له لحاظه داده چی دهیواد ډیرې وارداتی اقلام استهلاکی او تولیدی صنایع تشکیلوی .یعنی دهیواد ډیری وارداتی مواد تولیدی امتعې لکه ماشین آلات ،تعمیراتی مواد اونفتی مواد او نور تشکیلوی.[14]
و:دافغا نستان دخارجی تجارت مشکلات :
افغانستان هم لکه دنورو پس پاتې هیواد په شان په تجارت کی له بعضو مشکلاتو سره مخامخ دی چی کولای شو په لاندې ډول یې خلاصه کړو.
۱- زموږ دهیواد ډیرې محصولات عنعنعوی او زراعتی دی او په خارج کی دی محصولاتو ته تقاضا ارتجاعی ده نو پر دی اساس د افغانستان زراعتی او مالداری محصولاتو ته د صنعتی موادو په مقایسه په خارجی بازارونو کې تقاضا زیاته ده او ددی محصولاتو قیمت د ډیرو نوساناتو سره مخامخ کیږی.
۲- دهیواد طبیعی او جغرافیایی اوضاع هیواد په مختلفو ساحو او برخو ویشلی دی چی په مختلفو ساحو کی د مختلف ډوله زراعتی محصولاتو د تولید سبب ګرځی ځانګړی او مشخص محصولات د مختلف ډوله بازارونو پیدا کیدو ته ضرورت پیدا کوی .
۳- د ترانسپورتی لارو او حمل او نقل اسانتیاوو نشتوالی ددی محصولاتو د قیمتونو دلوړوالی سبب کیږی.او زراعتی محصولات په معین او ټاکلی وخت سره خارجی بازارونو ته نه رسیږی او دا امر ددی محصولاتو د فاسدیدو او خرابیدو سبب کیږی .
۴ – افغانستان او نورو هیوادو ترمنځ سیاسی مشکلات خصوصا ً دافغانستان او پاکستان تر منځ مناقشې او په خاص ډول د پاکستان او هند ترمنځ سیاسی شخړې د هیواد دخارجی تجارت د کموالی سبب کیږی . او ترانزیتی او د حمل او نقل لاری زموږ دهیواد پر مخ تړی او بندوی یی چه داخپله دداخلی صنایعو دپس پاته کیدو او هیواد ته د خارجي اسعارو د داخلیدو د مخنیوي سبب کیږی.
۵- دصادراتی اموالو له پاره د اسانتیاوو دنشتوالی له کبله لکه د ذخیری او ګدام نشتوالی د دبسته بندی او سورت بندی نشتوالی اونور چی دصادراتی اموالو په کیفیت او کمیت باندی یی منفی تاثیر اچولی دی .
۶- قاچاق د هیواد په خارجی تجارت کی او هم دوهم ځلی د اموالو ورود او صدور دافغانستان دخارجی تجارت دمشکلاتو څخه دی چی د قاچاق له لاری اکثراً غیر ضروری اموال وارد او مهم او ضروری اموال په غیری قانونی شکل سره بهر ته صادریږی .
۷- هغه طبیعی عوامل چی د بشری قوې د ارادې څخه خارج دی هم د هیواد دصادراتی اموالو په مقدار او کیفیت کی ډیر تاثیر لری.
۸-د څو کلونو دوامداره جنګونه چی دهیواد دداخلی محصولاتو د کیفیت او کمیت د کمښت سبب ګرځی .صادرات کمیږی او وارداتی اموال او استهلاکی شیان،صنعتی اومحاربوی وسایل په دی اخرو کلون کی فوق العاده زیات شویدی چی دا امر دتجارت په بیلانس اوهم د تادیاتو په بیلانس باندی تاثیر لری.[15]
خلاصــــــــــــــــــــــــــــــــــــه :
انسان په خپل ژوند کې له پخواڅخه مختلف ډوله ضروریات درلودل لکه مسکن ،کالی ،ډوډۍ ،اوبه ،تعلیم اوتربیه ،صحی خدمات ،سړک ،ترانسپورت ،اونور چی داټول ضروریات په یوه منطقه کې نه تولیدیدل او یا دیوې سیمې انسانانو ددې ټولوضروری شیانو دتولید توان نه درلود،نو په دی اساس انسانان له یوې سیمې څخه بلې سیمې ته داجناسو د تبادلې په هڅه کې شول چی همدا دسوداګرې او تجارت پیل وو.تجارت داسلام په تاریخ کی هم لوړ مقام لری ځکه په خپله حضرت محمد (صلی الله علیه وسلم ) تر بعثت مخکې تجارت کاوه ،او د تجارت توصیه یی فرمایلی ده.
تجارت: دتجارت لفظي معني داجناسود تبادله ده ولې په اصطلاح کې د پلورونکی او پیرودونکې ترمنځ داجناسوراکړه او ورکړه ده
تجارت په دوه ډوله دی .
۱- داخلی تجارت ۲- خارجی تجارت
داخلي تجارت:داخلي تجارت عبارت دهغه تجارت څخه دي چي ديو ملک دسر حداتو په داخل كي دراکړې او ورکړې معاملې سرته رسیږی.
خارجی تجارت: دټولو هغو نقل اوانتقالاتو مجموعه ده چی دیو هیواد او بل هیواد دمقیمو اشخاصو ترمنځ راکړه ورکړه صورت نیسی .اوداجناسو ،خدماتواودتولید دعواملو(سرمایه ،تکنالوجی ، کار ) دانتقال او تبادلې څخه عبارت دی .
تجارت زموږ په هیواد کی هم له ډیرې پخوا زمانې راهیسې رواج درلود ځکه
دمورخینو دهغو تحقیقاتو او پلټنو په نتیجه کی چی دافغانستان دلاجوردو ،او زیوراتو په بر خه کی یی په نړۍ کی ترسره کړی ده لاسته راغلی دی چه داریانا د ختیځ اوشمال لاجورد او قیمتی اثار له میلاد څخه څلور زره (۴۰۰۰) کاله دمخه یعنی له نن څخه شپژزره (۶۰۰۰) کاله دمخه داسیا ټولو غربی هیوادو ته او حتی د نیل تر وادی پوری منتشر او خپاره شویدی.
داموضوع ددی ښکارندوی ده چه له نن څخه شپژزره (۶۰۰۰) کاله دمخه هم دتګ او راتګ لارې د آریانا او نورې نړی ترمنځ موجودی وی .
افغانستان دریو حوزوسره تجارت لری۱- د بارتر له حوزې سره ۲- دازادې حوزې سره ۳- دافغانستان تجارت د پاکستان او هند له نیمې قارې سره .
پايـــــــــــــــــــــــــــلې
په خلاصه توگه ويلي شوچې تجارت ديوهيوادپه پرمختگ کې رغنده رول لوبوي.هغه خام توکي چې په داخل کې توليديږي اودهغي دذخيره کولو اوپروسس کولوامکانات په داخل کې ونه لرونودتجارت په ذريعه دغه مواد مونږپه اساني سره نوروهيوادونوته صادرولي شواوپه همدي ترتيب هغه اجناس چې موږيي په داخل کې دتوليدولوامکانات نلروهغه موږ په اساني سره دتجارت په وسيله واردولي شو.زموږ هیواد هم ډیرو بهرنیوهیوادوته اموال صادروی او له هغه ځای څخه ضروری اموال واردوی لکه دهیواد تثبیت شوی صادراتی اموال په کال۱۳۸۶ کی ۴۵۴میلیون ډالروته رسیدل په همدې یعنې ۱۳۸۶ کال کې رسمی تثبیت شوی وارداتو اندازه ۳۰۲۱ ملیون ډالروته رسیږی.
دافغانستان صادراتی عواید په کال ۱۳۸۶ کې۴۵۴ میلیون امریکایی دالروته رسیدلی دی.چی دامجموع نسبت ۱۳۸۵ کال چی ۴۱۶ میلیون امریکایی دالره وه. ۹.۱۲ ٪ زیاتوالی کړی.
د۱۳۸۶ کال په ورداتوکې نسبت د ۱۳۸۵ کال ورداتو ته د۳.۱۰ ٪ زیاتوالی راغلۍ دیعنې په۱۳۸۵ کال کې وردات ۲۷۴۴ میلیون امریکایی دالره وواو په ۱۳۸۶ کال کی ۳۰۲۱ میلیون امریکایی دالرو ته زیاتوالی کړی
دتجارت بیلانس:دتجارت بیلانس په ټولو وختو کې منفی شکل لری یعنې داحصایی له مخې له ۱۳۷۷ څخه تر ۱۳۸۶ کال پورې دهیواد دتجارت دبیلانس کسر له منفی (۳۰۳)میلیون امریکایی ډالرو څخه منفی(۲۵۶۷ ) میلیون امریکایی ډالروته رسیدلی دۍ ) .
وړانديــــــــــــــــــــــــــــــــــــزونه
- دولت بايد دتجارت د پرمختیا په خاطردتجارت له پاره مناسب امکانات برابر کړی.
- دولت باید دصادراتو دتشویق له پاره عملی ګامونه پورته کړی دصادراتوله پاره دسورت بندی ،دسته بندی ،دصادرکوونکوتشویق اونورسهولتونه برابر کړی.
- دولت باید د تجملی شیانوپه وارداتو لوړه مالیه اود اولیه موادوپه وارداتو کمه مالیه وضع کړی.
- څرنګه چی په افغانستان کی کوم منظم اقتصادی سیستم نشته نو دولت باید د ټولو تجارانوداموالو کیفیت او کمیت پوره ترنظر لاندې ونیسی.
- له دولت څخه دا غوښتنه هم کیږی چی د ځینواولیه موادو په اخیستلوکی په مستقیم ډول سره مداخله وکړی ځکه دمنظم اقتصادی سیستم دنشتوالی له امله د تجارانو له خوا د انحصار سبب کیږی .
- دولت بايددداخلي محصولاتولپاره په خارجي هيوادونوکې نندارتونونه پرانيزي ترڅوداخلي توليداتوخرڅلاوگړندي شي .
- څرنګه چی په ۱۳۸۶ کال کی صادرات ۴۵۴میلیون ډالره او واردات ۳۰۲۱ میلیون ډالره یعنې په اندازه د (-۲۵۶۷)میلیون ډالره یولوی کسر موجود دی نودولت باید دصادراتو دتشویق له پاره هر اړخیز ګامونه واخلی.
- څرنګه چی دهیواد دتجارت بیلانس د څوکلونو په موده کی منفی شکل لری دولت دهغه د تعادل حالت راوستو ته باید مناسب اوعملی ګامونه واخلی.
منـــــــــــــــــــــــابع او مــــــــــــــــــــــــــــــأخذ
– حسین،خادم(۲۰۰۶).اصول تجارت:داخلی تجارت،پیښور،چاپ لمړی .
– چکیده،تجارت الکترونیکې.درمجله بازار.(۱۳۸۵)۲،کابل.
– دوست ،محمد انور،نظرګذاری بروضع تجارت خارجی افغانستان درحواشی سالهای قبل وبعد ازاستقلال،درمجله اقتصاد(۱۳۸۱).کابل .
– دافغانستان دسوداګری او صنایعو وزارت(۱۳۸۷).سالنامه احصایوی سال(۱۳۸۶).کابل.
– سیحون،سیف الدین،ژباړن:م.ا.یادګاری(۱۳۸۰).اقتصاد:د تجارت تاریخی سیر،پیښور،چاپ لمړی
– سعیدی،سیدقباس(۱۳۸۸).بازارموندنه،ننګرهار،چاپ لمړی.
– ستانکزی،محمد ناصر(۱۳۸۳).وضع تجارت خارجی افغانستان،اکادمی علوم افغانستان.
– سلطانی،محمدعلی(۱۳۶۱).مونوګراف :اقدامات عمده واساسی جهت انکشاف تجارت خارجی افغانستان،پوهنځی اقتصاد.
– کندهاری ایوبې،محمدنادر(۱۴۲۴).اقتصادی نظریات،لاهور،چاپ لمړی.
[1] سیف الدین سیحون،ژباړن:م.ا.یادګاری،.(۱۳۸۰) .اقتصاد،پیښور، چاپ لمړی،ص۶۳-۶۴
[2] محمدنادرایوبې کندهاری،(۱۴۲۴).اقتصادی نظریات.لاهور،چا پ لمړی،ص ۱۳۰-۱۳۲.
[3]محمد ناصر ستانکزی.نظر ګذاریی بر وضع تجارت خارجی افغانستان درحواشی سال های قبل وبعد از استقلال.د اقتصادپه مجله کی .(.۱۳۸۱) ۵،کابل:۱۶-۱۷
[4] سیحون،سیف الدین،ژباړن:م.ا .یادګاری،اقتصاد،پیښور،۱۳۸۰،لمړی،۶۱ -۶۲
[5]چکیده،تجارت الکترونیکې.درمجله بازار.(۱۳۸۵)۲،کابل:ص۲۵
[6] له همغه اثر څخه،۶۶-۶۴
[7] محمد نادر ایوبې کندهاری،(۱۴۲۴).اقتصادی نظریات،لاهور،چاپ دوهم،ص ۲۸۸
[8] سیدقباس سعیدی(۱۳۸۸).بازار موندنه،ننګرهار، چاپ لمړی،ص ۱۳۱
[9] محمد ناصر ستانکزی(۱۳۸۳). وضع تجارت خارجی افغانستان،اکادمی علوم افغانستان،ص ۲۱
[10] خادم حسین(۲۰۰۶).اصول تجارت.پیښور ،چاپ لمړې،ص ۲۲،۳۷-۴۰،۴۵
[11] محمدناصر ستانکزی(۱۳۸۳).وضع تجارت خارجی افغانستان،اکادمی علوم افغانستان،ص ۲۸،۲۹
[12] ننګ،محمد اصف،۱۳۸۴دافغانستان اقتصاد،(لوړې،ژوری،چیلینجونه اوسترې لوبې)،کابل،لومړې،۱۳۳،۱۳۵،۱۳۹
[13] دافغانستان دسوداګری او صنایعووزارت(۱۳۸۷).سالنامه احصایوی سال (۱۳۸۶).کابل
[14] محمدعلی سلطانی (۱۳۶۱).اقدامات عمده واساسی جهت انکشاف وتحول تجارت خارجی درکشور،پوهنځی اقتصاد،پوهنتون کابل ، ص ۶
[15] محمدناصر ستانکزی(۱۳۸۳).وضع تجارت خارجی افغانستان،اکادمی علوم افغانستان،ص ۷۷-۷۸
